پنجمین نشست از سلسله نشست های تخصصی شعر و ادبیات آیینی با موضوع موسیقی کلام در شعر حافظ، به همت انجمن ادبي رضوي و با حضور دکتر رضا اشرف زاده، استاد و قائم مقام دانشگاه آزاد اسلامی مشهد و رئیس انجمن مفاخر شمال شرق کشور با حضور پیشکسوتان شعر آیینی و اعضای جلسه شعر انجمن ادبی رضوی برگزار و موسیقی کلام در شعر حافظ بررسی شد.
اشرف زاده در ابتدا به کلیاتی در مورد موسیق کلام در شعر حافظ و یکی از هنرهای حافظ را این گونه بر شمرد که از موسیقی کلمات برای بیان مفاهیم مد نظر خودش به خوبی استفاده می کرد و سعی داشت در توصیف، از موسیقی گوش نواز مناسبی استفاده نماید تا مفهوم را به خوبی بیان کند.
مثال: در توصیف قد بلند یک شخص اینگونه بیان می نمود:
بالا بلند اِشوه گر نقش باز من
کوتاه کرد قصۀ زُهد دراز من
یا در توصیف پیرمرد سالخورده اینگونه بیان دارد:
قد خمیدۀ من سَهلت نماید
اما بر چشم دشمنان تیر از این کمان توان زد
حافظ سعی می کند آهنگ کلمات را به گونه ای به کار برد که کلمه مفهومی دیگری دارد ولی القای معنی به یک صورت دیگری می باشد.
وی تاکید کرد: در اشعار حافظ همه چیز بر اساس کاربرد کلمات خاص و موسیقی است که در هر یک از این کلمات وجود دارد. لذا حافظ زیباترین و موسیقیایی ترین اوزانی را که با ذهن و گوش و عاطفۀ ایرانی سَر و کار دارد را انتخاب می کند.
رئیس انجمن مفاخر شمال شرق کشور افزود: کاربرد هجاهای بلند در کنار هم معمولا در اشعار آیینی، مصیبت و عزاداری، درد و دل کردن و بیان عواطف درونی استفاده می شود.
دل بردی از من به یغما ای تُرد غارتگر من
دیدی چه آوردی ای دوست از دست و دل بر سَر من
برای همین شاعر باید بداند برای چه موضوعی شعر می سراید و بر اساس آن وزن، ردیف و استفاده صحیح از هجاها را مد نظر قرار دهد زیرا می دانید که هر چه هجا کوتاه تر باشد شعر موسیقیایی تر می باشد که این موضوع در اشعار حافظ به خوبی دیده می شود.
دکتر اشرف زاده بیان کرد: موضوع دوم در شعر حافظ انتخاب ردیف مناسب می باشد که ردیف خودش آهنگ آفرین در شعر می باشد. ردیف در پایان هر بیت تکرار می شود و هجاها هم کاملا مشخص است بنابراین یک حالت بازگشت موسیقایی در شعر ایجاد می کند.
با من بودی منت نمی دانستم                       یا من بودی منت نمی دانستم
تا من زِ میان شدم تو گشتی پیدا                   تا من بودی منت نمی دانستم
ایشان گفت: اما ردیف را چگونه یا چه کلمه ای انتخاب کنیم در موسیقی شعر نقش مهمی دارد. به عنوان مثال اگر شاعر ردیف را اسم انتخاب نماید تمای غزل یا قصیده که سروده می شود مضامین بر روی کلمه آخر ردیف متمرکز می شود.
در وفای عشق تو مشهور خوبانم چو شمع
شب نشین کوی سربازان و رندانم چو شمع
اما اگر ردیف فعل باشد از نظر بلاغی متفاوت است اگر فعل ماضی باشد شعر حسرتی بر گذشته یا نوستالوژی پیدا می کند.
مرا بسود و فرو ریخت هر چه دندان بود
نبود دندان لا بلک چراغ تابان بود
سپید سیم زده بود دُرّ مرجان بود
ستاره سحری بود و قطره باران بود
اما اگر فعل مضارع باشد امید به آینده در شعر وجود دارد و بیشتر وصف حال گفته می شود و در ادامه شعر به توصیف آینده می پردازد و نوعی امید هم در آن وجود دارد.
بنابراین ردیف نقش مهمی در شعر دارد پس در ردیف هم می توان نوعی موسیقی به کار برد هم می توان توسعه معنی در شعر ایجاد کرد و هم می تواند موسیقی حاصل در شعر را در ردیف هدایت کرد.
وی گفت: موضوع سوم در شعر حافظ انتخاب قافیه مناسب می باشد که خود موسیقی آفرین است زیرا در پایان مصراع ها قرار می گیرد یا پیش از ردیف گاهی قرار می گیرد یا خودش به تنهایی در شعر استفاده می شود و چون بازگشت صوتی دارد به تنهایی موسیقی زاست، انتخاب کلمه ای که قرار باشد حروف قافیه در آن قرار بگیرد خیلی مهم می باشد.
کی روا باشد که گردد عاشق غمخوار خار
در ره عشق تو اندر کوچه و بازار زار
این استاد دانشگاه اشاره کرد: یکی از ویژگی های شعر حافظ بر خلاف شعر مولوی موسیقی حروف است نه موسیقی کلمات. به عنوان مثال در شعر مولوی:
قصد جفاها نکنم، ور بکنم با دل من
 واه دل من، واه دل من، واه دل من
واله و شیدا دل من، بی سَر و شیدا دل من
وقت سحرها دل من، رفته به هرجا دل من
ملاحظه فرمودید که موسیقی شعر تکرار بر کلمات است.
مثال در شعر حافظ تکرار موسیقی بر حروف است:
سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند
همدم گُل نمی شود یاد سمن نمی کند
دکتر اشرف زاده در پایان گفت: بر خلاف اینکه می گویند ابیات حافظ از هم گسیسته است و فرض بگیریم اینگونه است ولی باید گفت یک رشته موسیقایی از اول شعر تا پایان شعر را به هم متصل می کند.
نماز شام غریبان چو گریه آغازم
به مویه های غریبانه قِصه پردازم
به یاد و دیار آنچنان بگریم زار
که از جان ره و رسم سفر براندازم
من از دیار حبیبم نه از بلاد غریب
مهیمنا به رفیقان خود رسان بازم
و...
لازم به ذکر است: سلسه نشست هاي تخصصي در حوزه ادبيات و شعر آييني در سال جاري با حضور اساتيد مطرح این رشته در جلسه شعر انجمن ادبي رضوي، واقع در صحن جمهوري اسلامي حرم مطهر رضوي برگزار می شود.