با شنیدن عنوان هنر دینی، شاید نخستین تصویری که در ذهن شما شکل می‌گیرد، تصویری از کاشی‌کاری‌ها یا گنبد و مناره‌های مساجد است. تصویری که شاید پررنگ‌ترین نمونه آن مسجد گوهرشاد، با آن گنبد فیروزه‌ای باشد.
اما هنر دینی مصادیق بسیاری دارد که تنها به هنر معماری محدود نمی‌شود. از خوشنویسی و هنرهای تجسمی گرفته تا نمایش و سینما و ادبیات، امروزه همگی می‌توانند جلوه‌گاه هنر دینی باشند اما برای تجلی این امر، بایدها و نبایدهایی وجود دارد.
در این باره با مدیرعامل مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی گفت‌وگو کردیم.
امیرمهدی حکیمی درخصوص تعریف و مصادیق هنر دینی گفت: ما پیش از آنکه راجع به هنر دینی حرف بزنیم، باید راجع به هنرمند متعهد صحبت کنیم. هنر دینی وقتی مصداق پیدا می‌کند که به خلق آثار هنری برسد. تجلی هنر دینی در آثار شکل می‌گیرد. در خلق آثار هنری و تجلی معنای دینی در تولیدات هنری در شاخه‌های مختلف، چه در هنر مدرن و سنتی چه در ادبیات، این هنرمند است که نقش ایفا می‌کند و اگر ما هنرمندانی داشته باشیم که درون آن‌ها با معارف دینی عجین شده باشد، در خلق آثار آن‌ها جلوه‌گر خواهد شد.
وی ادامه داد: در ادبیات اگر از حافظ و دیوان سراسر معارف حکمی و مضامین دینی او صحبت می‌کنیم، در وهله نخست خود او حافظ قرآن بوده و به این مضامین باور داشته است. اگر در معماری ما شیخ بهایی نقش مهمی داشته به خصوص در معماری حرم مطهر رضوی، در وهله نخست او یک فیلسوف اسلامی بوده و می‌دانسته چطور معارف قدسی را به فرم هنری دربیاورد.
حکیمی بیان کرد: ما نباید بیرون از هنرمند دنبال این مسئله بگردیم. می‌توان راجع به فلسفه و مبانی هنر اسلامی در دنیای بیرون صحبت کرد اما در خلق آثار هنر دینی باید پیش از همه از هنرمندی سخن بگوییم که به این مضامین آگاه است و می‌داند چطور این معانی را در فرم‌های مختلف خلق کند. ما هنر دینی داریم اما پیش از آن باید هنرمندان متعهد و باورمند پرورش دهیم که به مضامین و معارف اسلامی آشنا هستند و در هنر هم به اوج رسیدند تا بتوانند آثار درجه یک خلق کنند. این انسان هر چه درون خودش است را در آثارش جلوه‌گر خواهد کرد. این آثار با کوشش قابل دستیابی نیست بلکه باید با جوشش هنری شکل بگیرد. ما هنرمندان درجه یکی می‌خواهیم که متعهد باشند و خروجی آن، می‌شود آنچه در تاریخ به عنوان هنر دینی مصداق پیدا می‌کند. این موضوع را در تاریخ گذشته داشتیم، معماری مساجد و حرم مطهر رضوی جوشش هنری هنرمند است، اما برای آینده باید به این معنا دست پیدا کنیم که هنرمند به طور ذاتی باورمند باشد.
ضرورت حفظ اصالت و در نظر گرفتن تحولات تاریخی برای خلق آثار هنری
مدیرعامل مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی درخصوص هنر تعزیه‌خوانی که از مصادیق هنر دینی است گفت: تعزیه تلفیقی از چند هنر است؛ شعر و ادبیات، نمایش و موسیقی. حفظ این هنر مهم است اما در هر دوره تاریخی باید توجه کنیم هنرمندان چطور این آثار را خلق کردند؟ هنر جایی شکل می‌گیرد که در عین حفظ پیشینه تاریخی، با در نظر گرفتن تحولات کار جدید خلق کنیم. ما باید ببینیم چطور می‌توانیم این معانی را در دوره امروز جلوه‌گر کنیم. ما نباید از تحول غافل شویم؛ چراکه نمی‌توانیم به طور کامل آنچه ۳۰۰سال پیش اجرا می‌شده را اجرا کنیم. باید با حفظ اصالت، تحولات زمانه را هم نشان دهیم و متناسب با روزگار خود اثر خلق کنیم.
وی افزود: در بعضی حوزه‌ها یک پیشینه چند صدساله یا هزار ساله داریم. برای مثال در ادبیات می‌بینیم شاهنامه فردوسی وامدار روایات و معارف است. در معماری هم همین گونه است، هر چند که امروز به سمت دیگری رفتیم و از هویت ایرانی اسلامی فاصله گرفتیم.
حکیمی با اشاره به عقب افتادن سینما در حوزه هنر دینی گفت: در سینما هم نمونه‌های بارزی در مفاهیم دینی داریم اما این هنر چون نوظهورتر است به سختی می‌توان به این مسیر دست پیدا کرد. از طرفی باید ببینیم هنرمندان چقدر به مفاهیم دینی مسلط هستند. این فاصله میان هنرمندان با معانی و معارف دینی در خلق آثارشان جلوه‌گر می‌شود و دیرتر به مسیر هنر دینی خواهیم رسید. ما وقتی می‌توانیم در هنر دینی معاصر و نوظهور موفق باشیم که هنرمند ما در عین استادی و چیره‌دستی، در معنا و مفاهیم دینی آشنایی و قرابت و درک و فهم داشته باشد.
وی تأکید کرد: شهید آوینی مصداق بارز هنرمندی است که سینمای مستند را می‌فهمید و با مضامین دینی عجین شده بود. شناخت او از انقلاب و دین و دفاع مقدس در روایت فتح جلوه پیدا می‌کند. تمام آنچه در درون آوینی شکل گرفت در آثارش جلوه‌گری می‌کند و اگر این اتفاق نیفتد نمی‌توانیم به آثاری اینچنینی برسیم.
حکیمی افزود: هر جا ارتباط هنرمند با مضامین دینی قطع شده، در آثار ضعیف شدیم. در ادبیات، سیدمهدی شجاعی و مرحوم شهریار یا در نقاشی، استاد فرشچیان با همه این مضامین درگیر بودند که در اثرشان خودنمایی می‌کند. هنرمند تا به آن معنا وصل نشده باشد در اثرش دیده نخواهد شد. دستگاه‌های متولی نیز باید میان هنرمندان درجه یک و مضامین دینی پلی بزنند که خروجی آن آثاری درخشان خواهد شد. این موضوعی است که ما باید روی آن کار ویژه داشته باشیم.
مشهد، بزرگ‌ترین گنجینه آثار هنری تاریخ اسلام
حکیمی در خصوص مصادیق هنر دینی در شهر مشهد و راه‌های گسترش آن گفت: مشهد به دلیل وجود حرم مطهر رضوی فقط یک شهر نیست، بلکه جهانی است که حول این مضجع شریف شکل گرفته است. بزرگ‌ترین گنجینه آثار هنری تاریخ اسلام را می‌توانید در حرم مطهر رضوی ببینید. هیچ جا در جهان اسلام سراغ ندارید که آثار هنرمندان برجسته در دوره‌های مختلف یک جا جمع شده باشند. مشهد تنها جایی است که در دوره‌های مختلف بهترین آثار هنری در حوزه‌های مختلف در آن شکل گرفته است، از معماری گرفته تا شعر و کتیبه و نگارگری.
وی درخصوص نقش مشهد در توسعه هنر دینی گفت: چیزی که ما پیگیر آن بودیم شکل‌گیری مکتب هنر رضوی است. ما می‌توانیم از دل این مجموعه آثار، به این موضوع برسیم که چگونه هنرمندان مفاهیم قدسی را به هنر تبدیل کردند و هنر را امری برای تسهیل زیارت قرار دارند. برای مثال شما وقتی در یک معماری قدیمی مثل مسجد گوهرشاد قرار می‌گیرید، حال زیارت پیدا می‌کنید.
حکیمی افزود: مشهد می‌تواند شهری باشد که در هنر معاصر جریان‌سازی کند یا محل الهامی باشد برای هنرمندان تا بتوانند مفاهیم قدسی را به فرم‌های هنری تبدیل کنند. توجه و تلاش برای حفظ هنر اصیل ایرانی اسلامی و آثار آن می‌تواند نقش مهمی در توسعه و گسترش هنر دینی داشته باشد. اما از آن مهم‌تر، تربیت هنرمندان متعهد و دغدغه‌مندی است که بتوانند این گونه آثار را خلق و به حفظ هنر دینی کمک کنند. |