بارگاه ملکوتی رضوی، تجلی‌گاه هنرهای گوناگون اسلامی- ایرانی در طی قرون متمادی است. هنر حجاری نیز از جمله این هنرهاست که پیشینه تاریخی دیرینه‌ای در این آستان مقدس دارد. در واقع از حجاری در تزئینات بناها و همچنین خلق آثار جنبی همچون سقاخانه‌ها، سنگاب‌ها، محراب‌ها و سنگ قبرها استفاده شده است.
کتاب «حجاری در هنر و معماری حرم مطهر رضوی»، از جمله آثار پژوهشی است که زیر نظر مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی به همت بهزاد نعمتی با همکاری زهرا جهانپور، میثم جلالی و اعظم نظرکرده تدوین شده و به تازگی در قالب کتاب دیجیتال در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است. در ادامه با بهزاد نعمتی پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی که سابقه فعالیت در حوزهای هنر، معماری و اسناد تاریخی را در کارنامه پژوهشی خود دارد، هم‌کلام می‌شویم تا با مراحل تدوین این اثر آشنا شویم.
لطفاً ابتدا از ضرورت انجام این پژوهش بفرمایید.
از آنجایی که اطلاعات پایه و اساسی در حوزه تاریخچه مطالعات هنر و معماری حرم مطهر رضوی نداریم، ضرورت دارد در حوزه‌های مختلف هنری و معماری، مطالعات تخصصی تک‌نگاری انجام شود تا به جزئیات مستند در هر بخش برسیم و بتوانیم مطالعات تطبیقی و تحلیلی دقیق انجام دهیم. مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی نیز این اولویت را در فعالیت‌های پژوهشی خود در سال‌های اخیر دنبال کرد و توانست آثار متعددی در این حوزه منتشر کند. در این بین، کتاب‌هایی بسیار کمی در حوزه هنر اسلامی ایران وجود دارد که به صورت تک‌نگاری و اختصاصی به هنر حجاری پرداخته باشد. همچنین چنین اثری در حوزه حرم مطهر منتشر نشده بود. بنابراین ضرورت داشت تا کتاب تک‌نگاری در خصوص حجاری و جایگاهش در تزئینات معماری حرم مطهر تدوین شود. البته ابتدا مقاله‌ای در این موضوع با همکاری زهرا جهانپور در نشریه آستان هنر به چاپ رساندم. با توجه به مطالعات پژوهشی‌مان در تدوین این مقاله به این نتیجه رسیدیم که این موضوع پژوهشی ظرفیت نشر کتاب را هم دارد. بدین ترتیب پژوهش و تدوین این اثر در سال 1393 در مدت حدود یک سال انجام شد.
از چه منابعی در تدوین کتاب حجاری در هنر و معماری حرم مطهر رضوی استفاده شده است؟
در راستای انجام این پژوهش، منابع مکتوب همچون اسناد تاریخی، کتاب‌های تاریخی قدیمی، سفرنامه‌ها و پژوهش‌های قدیمی از جمله تاریخ‌های آستان قدس رضوی، بررسی شد. به طور مثال اسناد با کلیدواژه‌های مختلف بررسی و اطلاعات مهم برای تدوین فصل‌ها از آن‌ها استخراج شد. البته نمونه سندهای مهم‌تر به طور جداگانه بازخوانی شده و با تصویر و محتوای سند در کتاب درج شده است. همچنین از فضاهای داخلی حرم مطهر بازدید میدانی انجام داده و اطلاعات حاصله از این بازدیدها را با اطلاعات کسب شده از منابع تاریخی گذشته تطبیق دادیم. از این اطلاعات میدانی در توصیف وضعیت موجود در حرم مطهر در کتاب نیز استفاده شد. همچنین مطالعه میدانی بر روی اشیای موجود در موزه و خزانه آستان قدس رضوی با محوریت موضوع پژوهش انجام شد.
این کتاب شامل چه فصل‌هایی است و مخاطبان اصلی آن چه افرادی هستند؟
این اثر در پنج فصل؛ «نگاهی به گذشته»، «انواع سنگ‌ها و ابزار و فنون اجرا»، «پیشه حجاری و منبت‌کاری سنگ در حرم مطهر»، «حجاری در حرم مطهر» و «معرفی گزیده آثار» تدوین شده است. بنابراین دربردارنده پیشینه عمومی حجاری و جایگاه آن در تزئینات معماری، پیشینه حجاری در حرم مطهر رضوی، معرفی نمونه آثار شاخص به صورت تک‌نگاری و مصور، توضیح اصطلاحات و معرفی کتیبه‌های سنگی است. در پایان کتاب نیز منابع و مأخذ مورد استفاده ذکر شده است. به طور مثال، در فصل‌هایی که به پیشینه تاریخی برمی‌گردد تلاش شد از اسناد آستان قدس رضوی مربوط به پرداخت‌های مالی به هنرمندان خالق این آثار، هزینه‌های صرف شده در تعمیرات و تغییر و تحولات در دستورات تعمیرات استفاده شود. بدین ترتیب مخاطبان اصلی این اثر، محققان در حوزه پژوهش تاریخ هنر و هنر اسلامی هستند. البته از آنجایی که کتاب مصور است و به تاریخچه حجاری نیز به طور جدی پرداخته و از منابع متنوعی در تدوین آن استفاده شده است، برای مخاطبان عام هم جذابیت خاصی دارد.
چرا پژوهش این اثر به صورت تیمی انجام شد؟
همان‌طور که می‌دانید در انجام پژوهش‌های انفرادی، دامنه کسب داده‌ها به ویژه تحلیل‌ها محدود می‌شود و امکان بروز خطاهای بزرگ وجود دارد، چراکه یک فرد دارای تخصص جامع در حوزه‌های مختلف نیست. بنابراین از ابتدای انجام این پژوهش، تلاش شد از تخصص و تجربه هر کدام از همکاران پژوهشگر در قالب یک تیم تحقیقاتی استفاده شود. بنابراین، اعظم نظرکرده به عنوان متخصص در حوزه اسناد تاریخی به ویژه اسناد تعمیرات و معماری، دکتر میثم جلالی به عنوان باستان‌شناسی که از یک طرف بر روی اشیای خزانه تسلط دارد و از طرف دیگر، تجربه مطالعات پژوهشی بر روی آثار سنگی دارد و زهرا جهانپور نیز به عنوان هنرمندی که سابقه فعالیت در حوزه پژوهش هنر دارد و می‌تواند در تحقیقات در زمینه ویژگی‌های هنری تزئینات معماری مشارکت کند، در انجام این پژوهش استفاده شد. خودم هم مطالعات در حوزه تاریخچه تعمیرات و همچنین شغل حجاری و تحولاتی که در اثر تعمیرات در این اشیا و تزئینات به وجود آمده است، را انجام دادم. همچنین تدوین نهایی اثر را برعهده داشتم.
ویژگی‌های شاخص این اثر پژوهشی چیست؟
این کتاب در موضوع خود اولین اثر پژوهشی است و در تدوین آن به اسناد تاریخی به عنوان پیشینه فعالیت‌های هنری گذشته توجه خاصی شده است. همچنین در قالب انجام کار گروهی تدوین شده است به خصوص که تمامی اعضای این تیم تحقیقاتی، از نیروهای مجموعه آستان قدس رضوی بودند و علاوه بر آشنایی با فضای کار در حرم مطهر، دسترسی بیشتری نیز به منابع اطلاعاتی مورد استفاده در این پژوهش داشتند. همچنین مؤسسه آفرینشهای هنری این آستان مقدس در مراحل تدوین اثر، عکاسی تخصصی از آثار انجام داد.
به نظر شما در بین آثار معرفی شده در این کتاب، کدام شیء ارزش بیشتری دارد؟
سنگاب خوارزمشاهی، از فاخرترین آثار معرفی شده در این کتاب است که از جنبه‌های مختلف دارای ارزش و اهمیت است. نخست اثر اختصاصی برای این آستان مقدس طراحی شده است و کتیبه‌های مفصلی نیز بر روی آن وجود دارد که در آن‌ها به بانی و تاریخ خلق اثر و محل استفاده آن اشاره شده است. این اثر بسیار کهن هم از نظر فنی و هم هنری، ارزش دارد و در مدت حدود 700 سال در حرم مطهر مورد استفاده قرار گرفته است. اکنون نیز این سنگاب در ورودی موزه رضوی در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد.