آستان ملائک پاسبان رضوی همچون موزه‌ای از هنرهای اسلامی و ایرانی، حافظ نفایس متنوعی از ارادتمندان حضرت رضا(ع) است که در طی اعصار گذشته در این قطعه بهشتی به یادگار مانده‌اند. مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی در راستای معرفی این مجموعه عظیم هنری و فرهنگی با بهره‌گیری از دانش بهترین پژوهشگران و استادان هنر گوشه‌ای از ابعاد مختلف این گنجینه را در کتاب‌های نفیسی با عنوان «شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی» پیش‌روی هنرمندان، محققان و علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر قرار داده است.
نهمین جلد این مجموعه با محوریت «نسخه‌های نفیس کتب ادبی» با بررسی نفایس ادبی موجود در گنجینه مخطوطات کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی به نویسندگی علی اصغر ناصری‌مهر به تازگی در مؤسسه چاپ و انتشارات این آستان مقدس چاپ شده و مجید فدائیان؛ نگارگر و کارشناس و پژوهشگر هنرهای سنتی کشور، مدیریت هنری پروژه انتشار آن را برعهده داشته است. در ادامه پای صحبت‌های این هنرمند برجسته می‌نشینیم.
مجید فدائیان، متولد 1341 در تهران است و حدود 35 سال سابقه فعالیت در حوزه هنرهای سنتی را دارد و در قالب داوری دوسالانه «تذهیب‌های قرآنی»، مدرس و سخنران کارگاه‌های هنری و نشست‌های پژوهشی گوناگون و مدیریت هنری پروژه انتشار آثار فاخری همچون قرآن بایسنغری، قرآن ابراهیم‌سلطان و مجلدهایی از مجموعه شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی با این آستان مقدس همکاری داشته است.
مجموعه‌ای تصویرمحور
در ابتدا استاد فدائیان به مشارکتش به عنوان عکاس، مؤلف و مدیر هنری در انتشار شش جلد از مجموعه شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی شامل «منتخب قطعات نستعلیق»، «منتخب قرآن‌های نفیس؛ از آغاز تا سده نهم هجری قمری»، «صندوق‌پوش‌ها و ضریح‌پوش‌ها»، «منتخب قرآن‌های نفیس؛ از سده دهم تا چهاردهم هجری قمری»، «منتخب جلدهای نفیس» و «نسخه‌های نفیس ادبی» اشاره کرده و می‌گوید: پژوهش و تألیف سه جلد دیگر این مجموعه نیز با محوریت موضوعی «کتیبه‌های مسجد جامع گوهرشاد»، «کتیبه‌های صحن انقلاب(عتیق)» و «کتیبه‌های صحن آزادی(نو)» توسط دکتر مهدی صحراگرد انجام شده است.
او می‌افزاید: شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی، مجموعه‌ای منبع، مرجع و تصویرمحور است که مخاطبان اصلی آن هنرمندان و محققانی هستند که کار پژوهشی تصویری دارند چنان‌که تلاش شده این مجموعه به گونه‌ای چاپ شود که در آن وضوح تصاویر حرف اول را بزند.
فدائیان بیان می‌کند: آغاز پروژه نهمین جلد از شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی با محوریت نسخه‌های نفیس کتب ادبی به اوائل دهه 90 شمسی برمی‌گردد که چاپ و انتشار آن به دلیل تغییر و تحولات اداری در مجموعه آستان قدس به تعویق افتاده بود و سرانجام امسال در 500 نسخه منتشر شد.
او می‌افزاید: جلد نسخه‌های نفیس کتب ادبی حاصل انجام یک کار گروهی به ویژه با همکاری علی اصغر ناصری‌مهر؛ از کارمندان بازنشسته مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی است. ناصری‌مهر با دارابودن سابقه خدمت در کتابخانه این آستان مقدس، شناخت خوبی از نسخه‌های خطی گنجینه داشت. بنابراین او انتخاب اولیه نسخه‌ها را انجام داد.
توجه به آرایه‌های هنری نسخه‌ها
فدائیان در ادامه در معرفی نقش یک مدیر هنری در انتشار چنین آثار نفیسی بیان می‌کند: مدیر هنری با بخش‌های مختلف انتشار اثر همچون گرافیک و عکاسی ارتباط دارد. همچنین نظارت کلی بر روند طراحی و اجرای پروژه اعم از طراحی جلد و متن کتاب دارد.
او می‌گوید: به دلیل تعدد بالای نسخه‌ها، بخشی از انتخاب نسخه‌های نفیس ادبی را به عنوان مدیر هنری پروژه انجام دادم. از هر کتاب منتخب نیز عکس‌های زیادی گرفته شده بود که از میان آن‌ها، عکس‌هایی که بیشتر جنبه کاربردی برای هنرجویان و پژوهشگران داشت را انتخاب کردیم.
این پژوهشگر پیشکسوت می‌افزاید: در مجموع ملاک انتخاب ما در این اثر توجه به آرایه‌های هنری همچون تذهیب، تشعیر، خط، مجالس تصویر و جلدسازی در نسخه‌های ادبی بود. به طور مثال از بین چند اثر نفیس حافظ، تعداد محدودی نسخه انتخاب شد که از نظر آرایه‌های هنری اولویت بیشتری داشتند. همچنین اگر در یک نسخه، به‌طور مثال 20 مجلس تصویر نگارگری بود، سه یا چهار تصویر آن برای چاپ در کتاب برگزیده شد. به برخی از ویژگی‌های خاص نسخه‌ها مانند امضاها و وقف‌نامه‌ها نیز در این انتخاب‌ها توجه شد.
فدائیان تصریح می‌کند: تقریباً بخش بزرگی از نسخه‌های ادبی معرفی شده در این اثر توسط دو واقف بر گنجینه رضوی وقف شده است که این امر نشان‌دهنده توجه واقفان نسخ خطی این آستان مقدس به وقف نفایس ادبی در کنار وقف آثار قرآنی و مذهبی است.
ویژگی‌های عکاسی از نسخه‌های خطی
مدیر هنری این پروژه با بیان اینکه عکاسی از نسخه‌ها را با همکاری علی اصغر ناصری‌مهر در محل کتابخانه حرم مطهر انجام داده است، می‌گوید: عکاسی از نسخه‌های خطی با عکاسی از دیگر اشیای موزه‌ای مثل تابلوها بسیار متفاوت است و نیاز به دقت بالا و صبوری خاصی دارد. به طور مثال، برای عکاسی از هر اثر ممکن است تنظیمات دوربین بهم بخورد. از این روز عکاسی از نسخه‌ها زمان‌بر است.
او ادامه می‌دهد: همچنین بیشتر این نسخه‌های خطی، جلدهای چرمی و لاکی آسیب‌پذیر دارند. صحافی این آثار نیز قدیمی است و نمی‌توان اوراق آن‌ها را در مرحله عکاسی زیاد باز کرد. از طرف دیگر عکاسی از نسخه‌ها باید در شرایط خاص نوری انجام شود.
فدائیان در این خصوص توضیح می‌دهد: میزان اشعه UVپروژکتورها یا منابع نوری که از آن‌ها برای عکاس از نسخه‌های خطی و آثار هنری استفاده می‌شود، باید صفر باشد. چون این اشعه به آثار آسیب وارد می‌کند. از این رو ما کمترین میزان نوردهی را در مرحله عکاسی بر روی نسخه‌ها داشتیم. دقت در میزان نوردهی به ویژه استفاده از نورهایی که میزان اشعه UV آن نزدیک به صفر بود، مدت زمان مرحله عکاسی را افزایش داد.
او می‌افزاید: با وجود زمان‌بر بودن مرحله عکاسی، از بخش‌های مختلف هر نسخه چندین عکس گرفته شد تا بهترین و باکیفیت‌ترین عکس‌ها تهیه شود و منتخب آن‌ها در کتاب به چاپ برسد.
آثاری ارزشمند برای آیندگان
در ادامه این کارشناس و پژوهشگر هنرهای سنتی کشور ضمن اشاره به برخی از فعالیت‌های بین‌المللی در این حوزه می‌گوید: تا پیش از انتشار این مجموعه، کتاب ارزشمندی در خصوص گنجینه هنر، معماری و نفایس حرم مطهر در آستان قدس رضوی نداشتیم که به زائران و گردشگران خارجی ارائه کنیم. در حالی که درباره اماکن تاریخی و مذهبی کشورهای دیگر می‌توان ده‌ها کتاب نفیس پیدا کرد.
او با تأکید بر اینکه آستان قدس رضوی، بزرگترین مجموعه مذهبی دنیاست و هیچ مکان مذهبی به وسعت و شکوه این آستان مقدس به ویژه در حوزه هنر و معماری وجود ندارد، می‌افزاید: آثار نفیس بسیاری در این آستان مقدس وجود دارد که با حمایت مسئولان آستان قدس رضوی می‌تواند از جنبه‌های مختلف مورد بررسی و محور انتشار جلدهای بعدی این مجموعه قرار گیرد.
فدائیان تصریح می‌کند: امروزه در دنیا ثبت آثار هنری و تاریخی، مهم‌تر از خود آثار است، چراکه ممکن است در اثر بروز یک اتفاق، این آثار از بین بروند اما وقتی آن‌ها ثبت شده باشند، برای ما ماندگار و جاودان باقی می‌مانند.
همچنین از این پژوهشگر پیشکسوت می‌پرسم آیا سایر مراکز فرهنگی و کتابخانه‌ای کشور نیز مشابه آستان قدس رضوی چنین مجموعه آثاری منتشر کرده‌اند؟ و او پاسخ می‌دهد: چنین پروژه‌هایی بسیار محدود در کشور انجام شده است. به طور مثال می‌دانم کتابخانه مجلس و کاخ گلستان نیز به صورت محدود و مختصر مجموعه آثارشان را منتشر کرده‌اند.
فدائیان در خصوص حس درونی‌اش از مشارکت در پروژه شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی نیز می‌گوید: انتشار این مجموعه مدیون تلاش گروهی از دوستداران فرهنگ و هنر کشور است که همگی با عشق و علاقه کار کردند. من نیز به صورت اتفاقی در مسیر انتشار آن قرار گرفتم. حس خوبی دارم، چون می‌دانم مجموعه‌ای ارزشمند برای آیندگان به یادگار گذاشتیم. بی‌شک در آینده ارزش و اهمیت خلق چنین آثاری بیشتر مشخص می‌شود.