به مناسبت هفته پژوهش، نشست تخصصی «دیباچه‌ای بر بایستگی مکتب هنر رضوی» با مشارکت مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی و دانشگاه هنر در این دانشگاه در تهران برپا شد.
این نشست تخصصی در ادامه برگزاری رویدادهای هنری- پژوهشی «در آینه هنر رضوی» با حضور امیرمهدی حکیمی مدیرعامل مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی و جمعی از اعضای هیئت علمی و دانشجویان دوره تحصیلات تکمیلی دانشگاه هنر روز گذشته در محل دانشکده مطالعات نظری این دانشگاه در پایتخت برگزار شد.
لزوم بازشناسی گنجینه هنری حرم رضوی
مشاور فنی و مجری کلان پروژه مکتب هنر رضوی در مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی در این نشست با اشاره بر اهمیت و جایگاه مؤلفه‌های فرهنگی- اسلامی بیان کرد: متأسفانه دچار تقلیل‌گرایی در درک و استفاده از مؤلفه‌های فرهنگی دینی و معارف دینی شدیم. بی‌تردید برای اینکه بتوانیم از ظرفیت معارف دینی به شکل گسترده در مسائل خود استفاده کنیم، باید این مؤلفه‌ها را در جایگاه واقعی خودشان در نظر بگیریم.
محمدجواد استادی با تأکید بر لزوم شکل‌گیری و توسعه دستگاه‌های معرفتی با تکیه بر آیات قرآن و روایات اسلامی در کشور افزود: در راستای تأثیرگذاری مفاهیمی همچون مکتب هنر رضوی در بالاترین سطح، نیازمند استفاده از دستگاه‌های معرفتی همچون دستگاه فقاهت، دستگاه اخلاقی و دستگاه کلامی هستیم. به خصوص که این دستگاه‌ها می‌توانند زمینه‌ساز شکل‌گیری یک زندگی ایده‌آل شوند.
وی ادامه داد: مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی نیز مسیر حرکت خود را از مأموریت محوری به مسئله محوری تغییر داده است به عبارتی این مؤسسه، امتداد فرهنگ زیارت در زیست عمومی مردم از طریق هنر را مسئله اصلی خود قرار داده و به منظور پاسخ به این مسئله نیز تمامی فعالیت‌های مؤسسه بر روی محور مکتب هنر رضوی متمرکز شده است.
استادی با تأکید بر وجود گنجینه بسیار ارزشمند هنری که در طول بیش از 700 سال در حرم مطهر رضوی گرد آمده است، گفت: بخش بزرگی از این گنجینه برای محققان و هنرمندان ناشناخته است. از این رو بازشناسی این گنجینه سترگ، یکی از گام‌های اصلی مکتب هنر رضوی به شمار می‌آید.
ضرورت تفکیک هنر اسلامی به مکتب‌های جزئی‌تر
در ادامه مجری کلان پروژه مکتب هنر رضوی با اشاره به گستردگی حوزه هنر اسلامی؛ چه در مضمون و محتوا و چه در جغرافیای جهان اسلام اظهار کرد: در راستای احیای هنر اسلامی و بازگرداندن آن به جایگاه رفیع خود برای استفاده، ابتدا باید این حوزه هنری را بشناسیم و سپس آن را با توجه به شرایط و نیاز روز جامعه کاربردی کنیم.
وی افزود: بدین منظور باید اصول کلی و عرصه‌های گسترده هنر اسلامی را به مکتب‌های جزئی‌تری تقسیم کرد. بنابراین با این رویکرد، مکتب هنر رضوی می‌تواند به عنوان یکی از اجزاء و شاخه‌های هنر اسلامی و هنری شیعی مورد توجه قرار گیرد.
جهان شمول بودن مکتب هنر رضوی
همچنین استادی در پاسخ چرایی بایسته و لازم بودن مکتب هنر رضوی در ذیل مکتب‌های هنری گفت: هیچ مکانی در جهان اسلام و ایران به جز حرم مطهر رضوی وجود ندارد که در آن شاهد تمرکز مجموعه‌ای از عالی‌ترین و درخشان‌ترین نوع هنرهای اسلامی باشیم. در واقع در حرم مطهر حول موضوع زیارت، تنوع گسترده‌ای از هنرهای گوناگون در عالی‌ترین سطح ممکن کنار یکدیگر جمع شده است.
وی اضافه کرد: اگرچه مکتب‌های هنری دیگری همچون هرات، شیراز و اصفهان در فرهنگ اسلامی وجود دارد، اما هیچ‌کدام از این مکتب‌ها از نظر پیوستگی، عظمت آثار و تنوع و تکثر، قوت موجود در مجموعه حرم مطهر رضوی را ندارند.
مجری کلان پروژه مکتب هنر رضوی ادامه داد: همچنین اگرچه در حرم مطهر رضوی شاهد بروز هنری شیعی هستیم، اما با این وجود مسئله مذهب به عنوان یک اختلاف در این آستان مقدس محل دعوا نیست. چراکه در آن شاهد نقش هنرمندان غیرشیعی که ارادت به آستان حضرت رضا(ع) داشتند، هستیم. بی‌شک این امر موجب جهان شمولی در جهان اسلام شده است.
وی تصریح کرد: بدین ترتیب مکتب هنر رضوی با آن‌که نمودی از هنر شیعی است، اما کارکرد و کاربرد آن برای تمام مسلمانان و چه بسا برای تمام مردم جهان خواهد بود.
بررسی مؤلفه‌های یک مکتب ماندگار
استادی در ادامه این نشست در خصوص سه مؤلفه‌ای که یک مکتب ماندگار و واقعی باید داشته باشد، گفت: نخست یک مکتب باید یک ایده مرکزی معنایی داشته باشد. هر چه این ایده مرکزی جهان شمول‌تر و وسیع‌تر باشد، مکتب قدرتمندتر خواهد شد.
وی افزود: اگر این ایده مرکزی، امکان بروز بیرونی پیدا کند و محسوس شود، گام دوم مکتب نیز شکل می‌گیرد. بی‌تردید برای اینکه بتوانید این ایده ذهنی و محتوایی را به فرم تبدیل و ظاهرش کنید، نیازمند ساختار هستید، یعنی مکتب باید ساختار داشته باشد.
مجری کلان پروژه مکتب هنر رضوی با تأکید بر اهمیت تبدیل ایده‌ها به ساختارها و نقش آن‌ها در تولید آثار هنری بیان کرد: این ساختارها باید بومی باشد، به عبارتی ضمن بررسی ساختارهای متعدد هنری در جهان باید ساختارهای خودمان را بیافرینیم.
وی گفت: بی‌تردید گنجینه بزرگ آثار هنری حرم مطهر رضوی، ایده‌های معنایی مشخصی دارد، اما ساختارهایی که هنرمندان شیعی در این آستان مقدس ابداع کردند بسیار در بروز این گنجینه تأثیرگذار بوده است.
استادی تصریح کرد: همچنین مکتب باید جامعیت داشته باشد یعنی باید بتواند در شرایط متفاوت زمانی نسبت به مسائل روز انسان پاسخ داشته باشد، نه اینکه به یک امر تاریخی در یک دوره خاص محدود شود. بدین ترتیب مکتب همواره زنده و پویا است.
جایگاه دستگاه‌های معرفتی در پویایی مکتب
همچنین مجری کلان پروژه مکتب هنر رضوی در خصوص شرایط حفظ مکتب گفت: نخست مکتب باید بتواند پویایی خودش را حفظ کند. لازمه حفظ پویایی در مکتب‌ها نیز استفاده آن‌ها از دستگاه‌های معرفتی زنده و پویا است. حضور دستگاه معرفتی در پشت یک مکتب کمک می‌کند آن مکتب همواره به صورت فعال و پویا در طول زمان حفظ شود. قدرت‌ها و حاکمیت‌ها نیز در توسعه و بیرونی شدن مکتب‌ها اثرگذار هستند.
وی با تأکید بر لزوم مطالعه تاریخی هنر شیعی و آثار هنری حرم مطهر رضوی با رویکرد فلسفه تاریخی خاطرنشان کرد: به منظور استخراج مکتب هنر رضوی نیز دو روش وجود دارد، نخست می‌توان منابع اسلامی و منابع معرفتی رضوی را مورد مطالعه قرار داده و اصول هنری را از آن‌ها استخراج کرد که کار مشکلی است.
استادی افزود: روش آسان‌تر امروز این است که آثار گنجینه دیرینه حرم مطهر رضوی را مورد بررسی قرار داده و فرآیند خلق این آثار را تحلیل کنیم. بدین روش می‌توان به فرآیند تبدیل معنا به فرم‌ها دست یافت. آن‌ها نیز اصول مکتب هنر رضوی را برای ما ایجاد می‌کنند.
شایان ذکر است، در بخش پایانی نشست برخی از حاضران نیز نظرات و پیشنهادهای خود را با محوریت بایستگی مکتب هنر رضوی مطرح کردند.