آثاری که زائران سرزمین خورشید هشتم را به یاد نقوش کاشی‌کاری‌ها و کتیبه‌های صحن و سرای رضوی می‌اندازد. اگر چه این آثار در قالب طرح‌های متنوع هنری بر روی اسباب زندگی مثل روسری، سجاده، لوازم تحریر و... به جشنواره هنر رضوان ارائه شده، اما در پرتوی این رویداد ملی قرار است همین آثار، روانه بازار شوند و بخشی از هویت فرهنگی حرم مطهر امام هشتم(ع) را به جهانیان نشان دهند. در حاشیه داوری جشنواره هنر رضوان با مسعود نجابتی از استادان طراز اول گرافیک کشور که دانش‌آموخته کارشناسی ارشد گرافیک از دانشگاه هنر تهران و از جمله داوران این جشنواره است، به گفت‌وگو نشستیم تا با ضرورت برگزاری جشنواره هنر رضوان بیشتر آشنا شویم.

دغدغه هنرمندان انقلابی

جشنواره هنر رضوان، حرکتی برای کاربردی کردن نمادهای موجود در تزیینات حرم مطهر امام رضا(ع) در تزیین اسباب زندگی است. مسعود نجابتی ابراز می‌کند: «این جشنواره به موضوعی که از دغدغه‌های مهم هنرمندان انقلابی است و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به آن توجه ویژه‌ای داشتند، می‌پردازد. در این بین، تلاش طراحان برای احیای این اتفاق در محصولات از چند زاویه اهمیت دارد. نخست نقوشی که همچون میراث ارزشمندی به ما رسیده و نگاه حکمت‌آمیزی هم در پشت آن‌ها بوده، دوباره به نوعی توسط هنرمندان بررسی شده و آن‌هایی که مورد نیاز مصرف در فضاهای امروزی است بازنگری می‌شوند. از طرف دیگر به چرخه رنگی که شاهد آن در فضای معماری ایرانی بیشتر بوده‌ایم و تفاوت بارزی با سایر کشورهای اسلامی دارد، توجه و پرداخته می‌شود. مهم‌تر از این دو نکته این است که هنرمندان چگونه و با چه تناسب و اندازه‌ای توانستند از این آرایه‌ها در محصولاتی که در جشنواره ملی هنر رضوان به آن تأکید شده است استفاده کنند».

احیای اندیشه‌ بانیان نقوش

نجابتی معتقد است تمام اتفاقات خوبی که در معماری اسلامی- ایرانی در ادوار و مکاتب مختلف تاریخی از قاجاریه و صفویه تا حتی دوره معاصر رخ داده در فضای آستان مقدس امام هشتم(ع) جمع شده است و از این نظر جامعیت خاصی در این مکان نورانی وجود دارد. او می‌افزاید: «تنها بحث زیبایی این میراث که تؤام با فکر و اندیشه بوده و از گذشتگان به ما رسیده، در جشنواره هنر رضوان مطرح نیست. هنرمندان باید این میراث را با آگاهی، دانش و احتیاط در فضای محصولات امروز استفاده کنند، چرا که با پرداختن صِرف به فضای هنر ایرانی- اسلامی نمی‌توان این نقوش و آرایه‌ها را به هر شکلی در محصولات به‌ کار برد». در پرتوی این جشنواره، هشت نشست تخصصی در کشور و یک کارگاه سه روزه آموزشی با حضور علاقه‌مندان در مشهد برگزار شد. داور این جشنواره می‌گوید: «عمده تلاش و نگاه استادان و کارشناسان حاضر در نشست‌های تخصصی جشنواره هنر رضوان استفاده از این آرایه‌ها به دور از هرگونه بی‌حرمتی و توهین در جای مناسب و درست خود بوده است تا علاوه بر فرهنگ‌سازی، تغییر ذائقه مخاطب و کمک به اقتصاد هنر بتواند احیاگر تفکرات و اندیشه‌های بانیان این نقوش باشد».

توجه به سوغات زائر

نخستین دوره جشنواره هنر رضوان زیر نظر مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی با حمایت کارگروه سوغات فرهنگی زائر و شرکت نان قدس رضوی در قالب بخش‌های نقشی برای زندگی، زینت تحصیل و در جست‌وجوی هویت برپا شده است. نجابتی بیان می‌کند: «مجموعه آستان قدس رضوی از یک سو با بهره‌گیری از ظرفیت سازمان‌های وابسته خود امکان حمایت و تولید از آثار این جشنواره را دارد. از سوی دیگر می‌تواند در حوزه سوغات زائر با توجه به نیاز زائران وارد شود. البته در چند سال اخیر به این امر توجه خاصی شده است. وقتی زائری به حرم مطهر رضوی مشرف می‌شود، علاقه دارد محصولی را به عنوان تبرک یا حتی منسوب به این بارگاه ملکوتی با خود به سوغات ببرد. این بخش ویژه‌ای است که به آن در این جشنواره پرداخته شده و در آن اتفاقات بسیاری از بحث مد و پوشاک تا محصولاتی که در فضای سبک زندگی ایرانی- اسلامی استفاده می‌شود، افتاده است. به نظرم حوزه سوغات زائر چون با زائر مستقیم ارتباط دارد، تأثیرگذارتر است. در مجموع این دو حوزه با توجه به ظرفیت موجود در آستان قدس رضوی می‌تواند الگویی برای سایر حرم‌های مطهر کشور شده و فراگیر شود».

نگاهی متفاوت به اقتصاد هنر

داور جشنواره ملی هنر رضوان درباره اقدامات مشابه این جشنواره در کشورهای عربی و سایر کشورهای اسلامی می‌گوید: «مشابه چنین جشنواره‌هایی نه با هدف فرهنگ‌سازی بلکه با نگاه اقتصادی در کشورهای دیگر هم برگزار شده و به تولید محصول هم رسیده است. این کشورها به اقتصاد هنر با تولید هر محصولی پرداخته‌اند و حتی گاهی منعی برای استفاده از کتیبه‌ها در فضاهایی که ما از آن‌ها پرهیز می‌کنیم مانند زیرانداز نداشتند. خوشبختانه جشنواره هنر رضوان به برکت توجه و نگاهی که هنرمندان انقلابی و ارزشی به این فضا داشتند، با رعایت خط قرمزها و پرهیزها برگزار شده و فقط نگاه اقتصادی در آن مطرح نبوده است یعنی در آن تناسب محل استفاده آرایه با رعایت حرمت‌ خطوط و نقوشی که در معماری اسلامی ما به ‌کار رفته، در نظر گرفته شده است. بنابراین هر چند این کشورها در چنین موضوعاتی پیش‌قدم بودند و محصولاتی را هم به عنوان سوغات مذهبی به بازار عرضه کردند، اما نگاه آن‌ها با ما متفاوت است». با این توضیح، در جشنواره هنر رضوان، هر چیزی که بتواند جلب نظر مخاطب کند و بفروشد، مد نظر نبوده است. به طور نمونه اگر جانمازی قرار است طراحی شود، عناصری که در کف زمین قرار می‌گیرد و پا روی آن می‌خورد با رعایت ملاحظات در این جشنواره انتخاب شده است. همچنین این دقت نظر در طراحی جعبه بیسکویتی که دور انداخته می‌شود یا تزیین لباس، رعایت شده است. نجابتی در این باره تصریح می‌کند: «این مسائل مورد توجه ویژه داوران هم بوده است و آن نگاه اِگزوتیک هنر مدرن در این جشنواره وجود ندارد».

رشد گرافیک آیینی

هنر نقش بسیاری در انتقال بهتر مفاهیم مذهبی بر عهده دارد و رد پای آن را در تمدن‌های انسانی در ادوار گوناگون می‌توان دنبال کرد. نجابتی درباره گرافیک مذهبی کشور می‌گوید: «از هنر گرافیک در حوزه مسائل دینی در قالب‌های مختلف؛ از بحث پرچم و کتیبه و وسایلی که مورد استفاده هیئت‌ها، حسینیه‌ها و... است تا آرایه‌های مذهبی فضاهای شهری در مناسبت‌های گوناگون، در کشور استفاده می‌شود. طراحان به بخش عمده‌ای از این نیازهای واقعی جامعه پاسخ دادند و بخش دیگر هم در قالب برگزاری چنین جشنواره‌هایی پاسخ داده می‌شود. به ‌طور مثال می‌توان به طراحی لباس فرم اعضای هیئت‌ها در اربعین  اشاره کرد». بی‌شک با گسترش این فضاها، تعداد زائران و کاروان‌های زیارتی پاسخ‌گویی به چنین نیازهایی هم به فعالیت طراحان افزوده می‌شود. او ادامه می‌دهد: «شاهد اتفاقات چشمگیری در حوزه طراحی فضاهای شهری یا گرافیک محیطی در سال‌های اخیر بوده‌ایم. در مجموع گرافیک آیینی یا مذهبی ما رشد پررنگی داشته است و شاید امروز هم‌طراز با گرافیک فرهنگی یا گرافیک‌های بسیار فاخر فضاهای موجود، تولید محصول می‌کند. جوانان هم علی‌رغم آن که در این حوزه شاخه‌ای در دانشگاه در نظر گرفته نشده و واحد درسی به آن اختصاص داده نشده است، به این سمت حداقل در فضای تشکل‌های مردمی گرایش و توجه ویژه دارند».

الگوسازی جشنواره

هیئت داوران آثار رسیده به جشنواره هنر رضوان را با سخت‌گیری و نگاه‌های مختلف؛ از طراحی صنعتی تا گرافیک بررسی کردند. نجابتی می‌گوید: «این هیئت در زمان داوری به چرخه رنگی، اصالت فرم‌ها، تمایزی که این طرح‌ها با طرح‌های سایر کشورهای اسلامی دارد و تناسب آرایه‌ با محصولی که هنرمند آرایه را در آن به‌کار برده است، نگاه ویژه‌ای داشتند. به طور مثال فضای روسری که محصولی زنانه است با فضای مواد خوراکی تفاوت دارد. بنابراین با توجه به تفاوت در نوع محصول، فرمی متناسب با محصول باید استفاده شده باشد». این مدرس دانشگاه درباره سطح آثار جشنواره هم بیان می‌کند: «به نظرم با این سخت‌گیری‌ها، آثاری که حائز رتبه می‌شوند و قرار است تولید شوند، ویژگی‌هایی را که مد نظر برگزارکنندگان جشنواره و داوران بود، داشته‌اند. همچنین با توجه به اینکه نخستین دوره جشنواره هنر رضوان را پشت سر می‌گذاریم، طراحان تجربه کمتری در این عرصه داشتند و ما انتظار تعداد آثار بالایی را نداشتیم، سطح و کمیت آثار رسیده راضی‌کننده بود. در واقع مهم الگوسازی در این جشنواره بود تا طراحان با دقت بیشتری بتوانند این فضا را در دوره‌های بعدی ادامه دهند، پس آن را می‌توان فتح بابی دانست. در مجموع امیدوارم برگزاری این جشنواره موجب شود تا قدم‌های بعدی را با توفیقات بیشتری در فضای مبانی نظری این حوزه برداریم و با ماهیت تولید این نقوش، فلسفه و حکمت آفرینش و استفاده از آن‌ها بیشتر آشنا شویم».