نشست پژوهشي «شاخصه‌هاي معماري در مسجد گوهرشاد» از سلسله نشست‌هاي هنرپژوهي مؤسسه‌ آفرينش‌هاي هنري آستان قدس رضوي، صبح دیروز در سالن اجتماعات دانشکده‌ فني‌مهندسي دانشگاه آزاد اسلامي مشهد برگزار ‌شد.

در این نشست که به‌مناسبت سالگرد ساخت بناي ارزشمند مسجد گوهرشاد برپاشده بود، ويژگي‌هاي هنري، معماري و تاريخي اين نمونه‌ فاخر هنر سنتي و اسلامي با حضور و سخنرانی دکتر يعقوب دانش‌دوست، مولف کتاب‌هاي بسياري در زمينه معماری و استادمهدي سيدي، سرپرست گروه تأليف کتاب مسجد و موقوفات گوهرشاد و از صاحب‏نظران برتر کشور بررسي شد.استاد مهدی سیدی در ابتدای این نشست با تاکید بر اهمیت بنای مسجد گوهرشاد در معماری، از غفلت 612ساله ایرانیان در پرداختن به آن ابراز تاسف کرد و گفت: این روزها که همه جا سخن از حقوق زنان است، چرا زنی مانند گوهرشاد خانم باید مورد غفلت واقع شود! سرده و سعدآباد به وسعت صدهکتار از موقوفات و رقبات این مسجد است، اما حتي یک خیابان در این مسیر به نام این زن بزرگ نیست.

این مشهدشناس برجسته نشست پژوهشي «شاخصه‌هاي معماري در مسجد گوهرشاد» را نخستین نشستی برشمرد که به‏طور علمی و تخصصی به این مسجد و بانی‏ آن می‏پردازد و خاطرنشان کرد: دومسجد به نام گوهرشاد وجود دارد؛ یکی در ایران و دیگری در افغانستان. مسجد گوهرشاد مشهد، مسجدی در جنوب بارگاه امام‌رضا(ع) است که در سال۸۲۱ ه.ق به دستور ملکه گوهرشادبیگم، همسر شاهرخ تیموری بنا شده‌است و مسجد گوهرشاد هرات هم به دستور ملکه گوهرشادخانم بنا شده‌ كه مدفن او نیز هست.  

استاد سیدی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به مشخص‌نبودن زمان آغاز ساخت مسجد تصریح کرد: مسجد زمانی به پایان می‏رسد که شاهرخ، همسر گوهرشاد نیز چهارباغ را تمام مي‌كند. درباره زمان آغاز ساخت هرکس حرفی می‌زند و سندی وجودندارد، اما حدس می‏زنم که در سال817 ه.ق شروع شده باشد.وی ادامه داد: کتیبه پایان کار مسجد را بایسنقرمیرزا نوشته که در آن زمان والی توس بوده است. او در سال817 ه.ق والی توس می‏شود. به نظر می‏رسد ساخت مسجد در زمانی صورت مي‌گیرد که این پسر گوهرشاد، ولایت توس را دارد.نبود هیچ صحبتی از تامین آب مسجد گوهرشاد در وقف‏نامه آن، مورد دیگری بود که این پژوهشگر بر آن تاکید کرد و آن را جای سؤال دانست. وی گفت: چگونه می‏شود که مسجدی ساخته شود و برای تامین آبش کاری نشود. این سؤالی است که دانشجویان معماری امروز باید به‌دنبال پاسخ آن باشند. این مسجد تا زمان احداث حمام شاه به دست مهدی قلی‏بیک که قناتی احداث و بخشی از آب آن به مسجد داده شد، آب نداشت. البته بد نیست بدانیم که نخستین لوله‌کشی در ایران هم برای این مسجد انجام می‏گیرد و همین‏طور این مسجد از قدیمی‏ترین مکان‌هایی است که برق‏کشی شده است.

استاد سیدی همچنین با اشاره به زلزله مشهور سال1084 نیشابور عنوان کرد که این زلزله، تنها زلزله مخربی بود که مشهد را لرزاند و قسمت‏هایی از مسجد را تخریب کرد. در این زلزله قسمت‌های فوقانی مسجد و کتیبه‏های آن فروریخت. از این‏رو کتيبه‌هایی که امروز شاهدش هستیم، همه مرمت شده‏اند؛ به عنوان مثال کتیبه اصلی مسجد بخشی به خط بایسنقرمیرزاست و بخشی به خط محمدرضا امامي. ‌همچنین در سال1274 به علت رانش زمین گلدسته‏ها را با کابل به هم بسته بودند تا آن‏ها را مرمت کنند.این پژوهشگر مشهدی در پایان به وجود افسانه‏های بسیار درباره گوهرشادخانم اشاره و خاطرنشان کرد: مردم این زن را آن‌قدر دوست داشته‏اند که بسیاری خوبی‏ها را به او نسبت داده‌اند و افسانه‏های زیادی درباره شخصیتش پدید آورده‏اند، اما به لحاظ تاریخی و زمانی بسیاری از اين داستان‌ها مردود هستند.

دکتر يعقوب دانش‌دوست، دیگر سخنران این نشست نیز به اهمیت مسجد گوهرشاد در معماری صحه گذاشت و تاکید کرد: تا اطلاع دقیقی از معماری دوره تیموری نداشته باشیم، نمی‏توانيم معماری مسجد گوهرشاد را تعریف و بررسی کنيم.

این استاد معماري و شهرسازي با اشاره به اینکه مسجد گوهرشاد در دوره تعالی معماری تیموری ساخته شده است، تصریح کرد: ما در این دوره بهترین بناها را داریم، اما در شروع کار معماری تیموری اوضاع کمي ‌فرق مي‌کرد. در دوران تیموريان به‌خصوص در دورانی که خود تیمور بر مسند قدرت بود، سخت‏گیری‏های بسیاری بر معماران اعمال می‏شد که معماری تیموری نیز بر همین اساس شکل گرفت. مولف کتاب در دست چاپ «باغ ایرانی» افزود: تیمور به معماران بسیار سخت می‏گرفت و معماران هم برای اینکه بتوانند برنامه‏های او را پیاده کنند، سه رویکرد اصلی را در پیش گرفتند. 

 

تیمور به سه‌عنصر سرعت در انجام کار، ارتفاع بلند بنا و زیادبودن تزئینات آن بسیار توجه داشت و همین باعث شد تا معماران با توجه به سخت‏گیری‏های او دنبال راه‏حل‏هایی باشند.وی ادامه داد: لزوم سرعت در کار سبب شد معماران، اسکلت و پیکر بنا را از تزئینات جدا کنند. آن‏ها بنا را با سرعت می‏ساختند و هم‌زمان تزئینات را هم در کارگاهي دیگر می‌ساختند و بعد به بنا مي‌افزودند. دکتر دانش‏دوست درباره گرایش تیموریان به ارتفاع نیز گفت: معماران تا جایی که مصالح و امکانات اجازه می‌داد بنا را بلند مي‌ساختند، اما در ادامه طرح ساختمان و نماسازی را طوری ترتیب مي‌دادند که ساختمان بلندتر به‏نظر برسد. استفاده از پایه‏های باریک یکی از راه‏حل‏ها بود، راه‌حل ديگر، انتخاب طاق‏های کشیده بود که تیز بودند و هیچ خط افقی آن‏ها را قطع نمی‏کرد تا ديدچشم را بالا ببرند.وی ادامه داد: این گرایش به خطوط عمودی تا حدی است که معماری گنبد را نیز تحت‌تاثیر خود قرار می‏دهد. آن‌ها گنبدها را شیارشیار بالا می‏بردند تا بلندتر به‏نظر برسد.

آرامگاه خود گوهرشاد در هرات از کابردهای نمونه این طرح است.این پژوهشگر برجسته معماری کشور گفت: علاقه به تزئینات بسیار در معماری تیموری باعث شد که تنوع هنرهای به‌کار رفته در معماری افزايش پيدا كند. وجود گچ‏بری‏های بسیار زیبا نمونه این شاخصه در معماری تیموری است. از طرفی با نگاهی به مسجد گوهرشاد متوجه می‏شوید که کاشی‌کاری‏های این مسجد چقدر تنوع دارد.دکتر دانش‏دوست در ادامه با اشاره به اینکه مسجد گوهرشاد داراي این ویژگی‏های معماری دوره تیموری نیز هست، خاطرنشان کرد: این مسجد نمونه‏های بسیاری از ویژگی‏های معماری تیموری دارد؛ حتی نوشته‏های به‏کار رفته در معماری آن به‌صورت کشیده نوشته شده‏اند تا بنای آن را بلند جلوه دهند. 

این استاد معماری در پایان مرمت‌های مسجد را موردتوجه قرارداد و گفت: گنبد مسجد گوهرشاد گنبد اصلی مسجد اولیه نیست و بارها مرمت شده است؛ نمونه شاخص این تعمیرات پر بودن سه‌طاق مسجد است که به عقیده من در همان زمان زنده‌بودن معمار یا ساخت مسجد اتفاق افتاده است. رانش گلدسته‏ها باعث شده که به‌طور استثنا سه‌طاق این مسجد پر باشند.مسجد گوهرشاد، از بناهای باشکوه و باستانی عهد تیموری است که در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواق‌‌های دارالسیاده و دارالحفاظ متصل است.این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، همسر شاهرخ تيموري و دختر امیر غیاث‌الدین ترخان، از اميران جغتایی در سال821قمری به‌ دست معمار معروف ایرانی، قوام‌الدین شیرازی، با به‌کارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شد. این بنای باستانی، نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی به‌شمار می‌رود که تمام ویژگی‌‌های معماری سنتی در آن به‌کار رفته است.

گفتنی است؛ این نشست را گروه هنرپژوهي رضوان با مشارکت دانشکده‌ هنر و معماري دانشگاه آزاد اسلامي مشهد برگزار كرد.