آشنایی با نسخه نفیس دعای صباح امیرالمومنین علی(ع) به خط ام‌سلمه دختر فتحعلی شاه قاجار
ناگفته‌های نادره‌ای کاتب از تبار قجر
سال 1243 هجری قمری است. گلین خانم دختر27 ساله فتحعلی شاه قاجار در تالار الماس کاخ گلستان نشسته و قلم‌نی خیزران را از قلمدان برمی‌گیرد. آن را در دوات لاجورد فرو برده و برکاغذ فستقی و رنگارنگ پیش رویش می‌نگارد: إِلَهِی قَلْبِی مَحْجُوبٌ وَ نَفْسِی مَعْیُوبٌ وَ عَقْلِی مَغْلُوبٌ و هَوَائِی غَالِبٌ...(خداى من، دلم در پرده‌هاى ظلمت پوشیده شده و جانم دچار کاستى گشته و عقلم مغلوب هواى نفس شده است.)
شاهدخت جملات آخر دعای صباح حضرت امیر(ع) را نگارش میکند و بنا دارد تا دعای پس از نماز صبح و دعای گشایش روزی را هم در ادامه متون بیاورد. خط نسخ گلین خانم که با امضای ام‌سلمه کتابت میکند بر این مکتوب چون خط استادش زین‌العابدین اصفهانی ملقب به اشرف‌الکتاب، کاتب دربار ناصرالدین شاه قاجار و از شاگردان مکتب احمد نیریزی قوی، اصیل و با قوام است. سواد و بیاض را به کمال می‌رساند و مرکب‌برداری‌های عالی او در رنگه‌نویسی نشان از تمرین و ممارست فراوان دارد.
قلم‌تراش را بارها بر پیکر قلم‌نی می‌کشد. سر آن را با قط‌زن زاویه می‌دهد. رنگ به رنگ می‌نگارد سطور9 گانه را. شنگرف و طلا، زنگاری و سرنج، سفیداب و زعفران. سطر به سطر، قلم و رنگ را عوض میکند. خط اول را با طلا می‌نویسد. دوم را با لاجورد. سوم مرکب. چهارم زعفران و خط به همان صلابت نخست باقی می‌ماند.
رنگ در رنگ
در صفحه اول کتاب، ابتدای دعا با "بسم‌الله الرحمن‌الرحیم- اللهم یا من وسع السان‌الصباح...." آغاز شده است. صفحه نخست آن یک سرلوح مذهب و کتیبه پیشانی دارد که با حاشیه‌های مذهب و منقش به گل‌های ختایی تزئین گردیده است. حاشیه صفحه نیز مزین به نقوش اسلیمی و ختائی به رنگ‌های آبی، قرمز، سبز، زرد، قرمز و صورتی است.
در دیگر صفحات کتاب جداولی به رنگ‌های سبز، قرمز، طلائی با حاشیه‌های ساده کشیده شده است. صفحات کتاب برای ماندگاری بیشتر از جنس کاغذ فستقی انتخاب شده است. ام‌سلمه مانند دیگر کاتبان نسخه‌های نفیس به جا مانده از قرن‌ها پیش بر اوراقی طبیعی و دست‌ساز می‌نویسد که تا زمان و زمانه به ما برسد به یادگار بمانند.
گلین خانم خطوط دعا را یک به یک با الوان مختلف می‌نگارد و برکناره‌های صفحه " رکابه " می‌گذارد. آن روزها که هنوز شماره‌گذاری صفحات مرسوم نبوده، برای حفظ ترتیب برگ‌ها کلمه اول برگ بعدی را زیر آخرین سطر برگ سابق در گوشه چپ می‌نوشتند تا ترتیب صفحات هم برای کاتب و هم برای صاحف مشخص باشد.
مناجاتی عارفانه برای سحرگاهان
با اینکه از احوالات این بانوی ادیب و خوشنویس اطلاع دقیقی در دست نیست، اما گمان می‌رود تذهیب این کتاب هم متعلق به خود ام‌سلمه باشد. زیرا کتاب از هر لحاظ به لطافت، ظرافت و هنر زنانه آمیخته است. از رنگه‌نویسی خطوط تا رنگ‌های قرمز و صورتی تذهیب‌ها و جلد ترمه قرمز رنگ همه نشان از نازکی طبع یک بانوی هنرمند دارد.
این مرتبه دوم است که این بانوی خوشنویس قجری به کتابت دعای صباح پرداخته و آن را به فرمان"محمدتقی میرزا" می‌نویسد. بار اول این دعا را در سال 1238 هجری قمری در سن 22 سالگی به همین شیوه و سبک نگاشت و پس از این بار، مرتبه سوم در39 سالگی آن را نوشت.
دعای صباح مناجاتی عرفانی، زیبا و پرمحتوا از حضرت علی(ع) است که به پیراستگی مخلوقات، جویای راه رستگاری بودن، راهنمایی به ذات، بر مرکب نفس سوار نشدن، زیبنده‌ترین لباس‌های هدایت را به تن انسان‌ها پوشاندن، استجابت دعا و تحقق بخشیدن امید و آرزوها را بدرقه راه خود دانستن، اشاره دارد و پس از نماز صبح قرائت می‌شود.
بانویی با هشت اثر ارزشمند
خوشنویسی در دوران قاجار بین شاهان و شاهزادگان رواج بیشتری یافته است و بانوانی نیز در این عهد به کتابت آیات الهی پرداخته‌اند. منتهای آرزوی هر خوشنویس، رسیدن به جایگاهی در خط است که بتواند قرآن کریم و ادعیه را به کمال، کتابت کند. این همان منقبتی است که ام‌سلمه در هنر خوشنویسی کسب کرده است. در این دوره جز خوشنویسی، هنر تذهیب نیز در قرآن‌هایی که به دست بانوان کتابت شده بیشتر به چشم می‌خورد و بسیار زیبا و پرکار و به صورت مرصع است. تزیین و تذهیب مختص دو صفحه اول نیست و صفحات بیشتری را در بر می‌گیرد. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این دوران نوشتن اسم بانوان کاتب در قرآن‌ها است. ام‌سلمه جز هنرمندی در خوشنویسی و کتابت، از بانوان شاعر سده سیزدهم هجری قمری است که در "حدیقه‌الشعرا" از این بانو با عنوان "عصمت قاجار" نام برده شده است.
در محافل درباری نیز به داشتن اطلاعات زیاد شهرت دارد. مادرش زیباچهرخانم دختری از خاندان اشرافی تریگاراشویلی گرجستان و برادر تنی او شاهزاده محمد‌علی‌میرزا ملقب به دولت‌شاه است. ام‌سلمه با پسرعموی خود زین‌العابدین‌خان فرزند حسین‌قلی‌خان قاجار برادر فتحعلی‌شاه ازدواج کرده و صاحب دو پسر و یک دختر شده است.
از این بانوی هنرمند تا کنون هشت اثر بسیار ارزشمند و برجسته امضادار به دست آمده که در گنجینه خطی(کتابخانه سلطنتی) کاخ گلستان، کتابخانه و موزه ملی ملک، موزه آستانه حضرت معصومه(س) و سازمان کتابخانه، موزه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
اهمیت بازنشر آثار نفیس کتابخانه‌ای
به بهانه چاپ این اثر نفیس توسط موسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی سراغ مشاور اجرایی کتاب علی‌اصغر ناصری‌مهر رفتیم تا از زبان استاد، درباره ماجرای چاپ این اثر ارزشمند اطلاعات بیشتری کسب کنیم. طبق گفته‌های استاد ناصری موسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی همواره توجه مضاعفی به شناسایی و معرفی هنرهای موجود در آستان قدس رضوی از جمله هنر کتابت نسخه‌های خطی به لحاظ نوع خط و تذهیب داشته است. هنرمندان و پژوهشگران نیز به دلیل نایاب و کم‌یاب بودن و هم‌چنین حفظ و حراست این آثار نمی‌توانند به طور مستقیم از نسخه‌های اصلی استفاده کنند. به همین خاطر بازنشر این آثار ارزشمند و نفایس مکتوب، جزو برنامه‌های اصلی موسسه بوده است.
این پژوهشگر، درباره کتاب توضیح داد: «در بین کاتبان قرون گذشته کمتر بانوی خوشنویسی در سطح عالی و استادی وجود داشته است. دعای صباح امیرالمومنین علی(ع) به خط ام‌سلمه دختر فتحعلی‌شاه قاجار جزو آثار فاخر کتابخانه و موزه ملی ملک است که برای بازنشر انتخاب شد. عکس‌برداری از این نسخه در کتابخانه موزه ملی ملک تهران انجام گرفت. این نوع عکاسی از نسخه‌های خطی، تخصص، حساسیت و دقت زیادی را می‌طلبد. چرا که این نسخه‌ها نباید به هیچ وجه در برابر فلاش دوربین قرار بگیرند و نور عکاسی بر آن‌ها باید غیرمستقیم بتابد. زیرا ما قرار است کتاب را به همان صورتی که هست با همان حواشی اطراف متن، کمرنگ یا بی‌رنگ‌شدگی خطوط و با همان رنگ‌های صفحات و جلد مجددا به چاپ برسانیم.»
طبق گفته‌های استاد ناصری، این نسخه نفیس پس از عکس‌برداری برای انجام کارهای گرافیکی و صفحه‌آرایی به موسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی سپرده شد و متن عربی آن توسط محمدهادی زاهدی؛ رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به فارسی روان ترجمه شد. این نسخه کم نظیر در اسفند سال 1326 هجری شمسی توسط حاج حسین آقای ملک به قیمت 110 تومان خریداری گردید و با نگارش مرقومه‌ای در ظهر یک نسخه به گنجینه نفایس و مخطوطات کتابخانه و موزه ملی «ملک» اهدا شد.
|