نهمین قسمت از ویژه برنامه تلویزیونی «نقش نفس»، از تولیدات موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی که از شبکه 4 سیما به روی آنتن رفت، با عنوان «داستان راز کتیبه‌ها»، به بیان جایگاه هنر کتیبه نگاری در حرم رضوی اختصاص داشت و میزبان حضور «وحیده صدقیان»، مدرس و پژوهشگر ارتباطات تصویری بود.

وحیده صدقیان در ابتدای این برنامه گفت: کتیبه‌های حرم رضوی، نوشته‌هایی است، شامل آیات قرآن، حدیث، نام امام رضا(ع)، سخنان بزرگان دین و شعر شاعران که با خط زیبا، دور تا دور دیوار آستان قدس رضوی، گنبد، گلدسته‌ها ، طاق‌ها، سردرها و دیوارها نقش بسته است. کتیبه‌ها علاوه بر جنبه معنوی، جنبه تزئینی و تشریفاتی نیز دارند و به زیبایی و شکوه حرم کمک می‌کنند.

کاربرد کتیبه‌ها در حرم رضوی 

مدرس و پژوهشگر ارتباطات تصویری با اشاره به کاربرد کتیبه در هنر اسلامی برای آشنایی بیشتر مردم با دین اسلام در مکان‌های مذهبی تصریح کرد: انواع متفاوتی از کتیبه‌های مختلف و زیبا در حرم رضوی وجود دارد که در نوع جنس‌، متریال، خط‌ و رنگ‌ متفاوت هستند و کاربردهای متفاوتی دارند. 
وی با اشاره به اینکه در کتیبه‌های حرم مطهر رضوی و دیگر مکان‌های مقدس، خط برای تزئین، یادآوری آموزه‌های دینی و ایجاد فضایی روحانی و معنوی آرام برای زائران استفاده می‌شود، افزود: در گذشته، خطوطی مانند نستعلیق، ثلث، محقق، کوفی و نسخ، در کتیبه‌های حرم استفاده می‌شدند، در کتیبه‌های حرم رضوی، «خط کوفی بنایی» کاربرد بسیاری داشته است. خط کوفی بنایی، در اصل نوعی معماری معما گونه است که حروف در این خط، گاهی خیلی ساده و گاهی پیچیده نوشته می‌شده تا وقتی زائر وارد حرم می‌شود و به این خطوط توجه می‌کند، نه تنها زیبایی این خطوط نظرش را به جلب ‌کند بلکه گاهی برای خواندن آن‌ها احتیاج به تفکر دارد یا حتی زمانی که سرش را برمی‌گرداند، این خط کوفی را در جاهای مختلف ببیند. 
 صدقیان افزود: همچنین خط ثلث، به دلیل زیبایی و ظرافت، در کتیبه‌های حرم کاربرد بسیاری داشته است که به «خط محقق» شباهت زیادی دارد؛ به طور مثال در ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد، کتیبه‌ای به خط بایسنقر میرزا، از پادشاهان طهماسبی به خط محقق نوشته شده که شباهت بسیاری به خط ثلث دارد.
وی ادامه داد: نمونه‌های خط نستعلیق را می‌توان در ضریح مرقد امام رضا(ع)  مشاهده کرد که در آن خط نستعلیق گاهی با پیچش‌هایی که دارد ممکن است همه نتوانند آن را بخوانند ولی ریتم و زیبایی که در آن وجود دارد، بسیار چشمگیر است. 

زیباترین کتیبه‌ حرم به خط «علیرضا عباسی» 

وی با اشاره به اینکه در حرم مطهر رضوی، کتیبه‌های خطی «علیرضا عباسی» در گنبد و کتیبه‌ای که در بالای محراب وجود دارد، از جمله کتیبه‌های مشهور هستند، افزود: خوش‌نویسان بزرگی در این مجموعه کار کردند، مخصوصاً در گنبد طلایی حرم امام رضا(ع) که همیشه تلالو آن چشمگیر بوده؛ به گونه‌ای که زیبایی آن همه را به خود جذب می‌کند، کتیبه‎‌ای‌ با خط زیبای «علیرضا عباسی»، از خوشنویسان معروف دوره صفوی است و بعد از او نیز نمونه‌هایی از خط «محمدرضا امامی»، از شاگردان علیرضا عباسی،  در  فضای داخل گنبد حرم رضوی دیده می‌شود.  

 تفاوت انواع کتیبه‌های حرم رضوی در نوع جنس

به گفته صدقیان، کتیبه‌های بزرگ و کوچک حرم رضوی، در نوع جنس با یکدیگر تفاوت دارند، برخی از این کتیبه‌ها از جنس سنگ هستند؛ مانند سنگاب‌های کتیبه‌دار یا کتیبه‌های سردرهای ورودی یا کتیبه بالای محراب نزدیک ضریح مطهر که با ظرافت بر روی سنگ‌های مرمر یا رخام حکاکی شدند.
مدرس و پژوهشگر ارتباطات تصویری تصریح کرد: برخی کتبیه‌ها از بر کاشی نوشته شده که مشهورترین نمونه‌ها را می‌توان در ایوان طلایی و گنبد مشاهده کرد.  برخی دیگر از کتیبه‌های چوبی، بر روی درهای چوبی رواق‌ها و پنجره‌های تاریخی، با تکنیک منبت یا معرق چوب نگاشته شده‌اند و کتیبه‌های فلزی که بر روی ضریح‌های مبارک یا پوشش‌های فلزی اطراف حرم با قلم زنی و زراندودکاری اجرا شده‌اند.
صدقیان ادامه داد:  از بهترین کتیبه‌های گچی حرم می‌توان به کتیبه‌های گچی در مدرسه بالاسر داخل مجموعه حرم امام رضا(ع) اشاره کرد که بسیار زیباست.

کاشی‌های زرین فام، زیباترین کتیبه‌ها در ضریح امام رضا(ع) 

 وی با اشاره به وجود زیباترین کتیبه‌ها در ضریح امام رضا(ع) گفت: دور تا دور ازاره‌های ضریح مطهر امام رضا(ع)، کاشی‌های زرین فام وجود دارد که نمونه‌ آن را در دیگر اماکن مذهبی از جمله مساجد و ... نمی‌توان دید. کاشی‌های زرین فام جز بهترین هنرها در حرم رضوی است؛ چرا که این کاشی‌ها به صورت برجسته کار شده است.
صدقیان یادآور شد: در برخی از کتیبه‌ها، نام هنرمند، تاریخ ساخت و... آمده است؛ به طور مثال در کتیبه ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد، نام بایسنقر میرزا نوشته شده است که چه خوب است به این کتیبه‌‌ها، به عنوان گنجینه‌های زیبا توجه کنیم. اگر در هر مجموعه‌ای از رواق‌ها و صحن‌های حرم مطهر دقت کنیم، تفاوت‌های زیادی بین این کتیبه‌ها وجود دارد. گاهی تفاوت کتیبه‌ها در استفاده از نوع رنگ است. اغلب کتیبه‌های حرم رضوی، به رنگ لاجوردی است که خطوط ثلث به رنگ سفید و گاهی با خط زرد است.