در حال بارگذاری صفحه...
در حال بارگذاری صفحه...
هفتمین قسمت از ویژه برنامه تلویزیونی «نقش نفس»، از تولیدات مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی که از شبکه 4 سیما به روی آنتن رفت، با عنوان «داستان چوب و نقش» به بیان تاریخچه درب‌های چوبی بارگاه مطهر رضوی، اختصاص داشت و میزبان حضور دکتر علیرضا شیخی، عضو هیات علمی دانشگاه هنر ایران بود.
دکتر شیخی در ابتدای این برنامه قدمت درب‌ها و آثار چوبی حرم رضوی را مربوط به قرن دوم و سوم هجری دانست و تصریح کرد: وجود آثار و درب‌های چوبی یکی از تزیینات وابسته به معماری حرم مطهر رضوی است.
سابقه استفاده از آثار چوبی در حرم رضوی،در قالب منبر یا دریچه‌ها در هنر ایران به دوران ایلخانی بر میشود که فضای بیرونی را با یک فضای اندرونی با همدیگر، در می‌آمیزد.
«قاضی‌الحاجات»، قدیمی‌ترین در چوبی حرم رضوی
وی با اشاره به اینکه آثاری چوبی که ما در حرم مطهر رضوی از دوره ایلخانی داریم، به دو اثر محدود میشود، تصریح کرد: قدیمی‌ترین در که اکنون در حرم مطهر رضوی وجود دارد،دری معروف به «قاضی‌الحاجات» است و دیگری « در مقبره خالصی» یا «در مدرسه بالاسر»، است.
شیخی با اشاره به اینکه، نقش و نگارهایی که بر این آثار چوبی قرار گرفته‌اند، دنیایی از مسائل سیاسی و اجتماعی را در دوران تاریخی ایران بازگو می‌کنند، افزود: بر پیشانی یا بر قسمت بالای درهای حرم رضوی، کتیبه‌هایی وجود دارد که نام سازنده اثر، سفارش دهندگان و مرمت‌گر ... بر روی آن، نوشته شده است.
عضو هیات علمی دانشگاه هنر ایران، ادامه داد: «در قاضی‌الحاجات»، اولین در تاریخی حرم، متعلق به سال ۷۳۵ هجری قمری است که جزو آثار چوبی حرم رضوی ثبت شده و در حال حاضر در موزه حرم رضوی،نگهداری میشود.
وی افزود: «در مقبره خالصی»، در دوره ایلخانی ساخته شده و در دوره تیموری به سفارش یکی از نقبای مشهد مقدس به نام "امیر عبدالحی بن امیر طاهر الموسوی"، از سادات موسوی مرمت شده است.
وی اضافه کرد: او در بالای این اثر، نام خود را به عنوان «سلطان النقبا»، نوشته و این در از جایگاه خوبی در میان درهای حرم رضوی برخوردار بوده است.
این در دوره تیموری چندیت نوبت مرمت شده که حاکی از تعمیرات مدرسه بالاسر در سه دهه اول دوره تیموری، است.
به گفته دکتر شیخی، سادات موسوی، تا اوایل قرن دهم هجری، زمامدار تولیت آستان قدس رضوی بودند.
وقتی به تاریخ دوران اجتماعی ایران مراجعه می‌کنیم می‌بینیم که نقی بودن و زعیم بودن و مسائلی از این دست، به بافت‌های اجتماعی ایران، اشاره‌هایی دارد.
وی افزود: از دوره تیموری درهایی وجود داشته که با اجرای طرح گسترش و توسعه حرم، در دوره معاصر به انبار سازمان میراث فرهنگی خراسان، در آرامگاه فردوسی منتقل شده است.
این درها، در اثر آتش‌سوزی انبار، در سال 1391 و سوختن قسمتی از آنها، به مجموعه مصلی و در طی سال اخیر به مخزن موزه بزرگ خراسان، راه یافته است.
منبر معروف به «صاحب الزمان» در مسجد گوهر شاد
شیخی، از منبر معروف به «صاحب الزمان» در مسجد گوهر شاد مشهد، به عنوان یکی از بناهای شاهکار قرن نهم دوران تیموری یاد کرد و افزود: این منبر با نقش و نگارهای زیبا در داخل ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد حرم امام رضا (ع) قرار دارد که توسط حیدر گلپایگانی در دوره پهلوی اول و اوایل پهلوی دوم نیز،مرمت شده است.
عضو هیات علمی دانشگاه هنر ایران با اشاره به وجود آثار چوبی حرم رضویف متعلق به دوره صفویه اظهار کرد: در دوره صفویه، نوع کار و روال تولید آثار نسبت به دوره تیموری و ایلخانی، متفاوت میشود
و در این دوره، کتیبه‌ها نقش پررنگ تری دارند.
وی،خاطر نشان کرد: در دوره تیموری، کتیبه‌ها صرفا در قاب‌های بالایی درها با خط رقاع و ثلث بوده است؛ ولی در دوره صفوی و از زمان شاه طهماسب اول و بعد از آن شاه عباس، بر تعداد کتیبه‌ها و نقش و نگارهای روی آنها، افزوده میشود که نمونه‌ای از این آثار در موزه حرم رضوی به نمایش گذاشته شده است.
وجود 34 اثر کتیبه دار چوبی در حرم مطهر
وی ادامه داد: در مجموع، ۳۴ اثر کتیبه‌دار چوبی در حرم رضوی موجود هستند.
کتیبه‌ها، بر بخش‌های مختلف آثار به خطوط رقاع، ثلث جلی و خفی، کوفی بنایی و نستعلیق، کتابت شده‌اند.
محتوای کتیبه‌ها در هفت قالب کتیبه‌های تاریخی، واقفان و سازندگان، قرآنی، مدح و نعت، اسمای متبرکه الهی و نام‌های امامان، شهادتین و روایات، مورد تحلیل قرار گرفته است.
وی تاکید کرد: غنای هنری و محتوایی این آثار، سیر تکوین قابلی از هنر منبت و معرق را در تاریخ هنرهای سنتی ایرانی اسلامی، عیان کرده است.
شیخی با اشاره به این که در دوره قاجار نیز تولید آثار چوبی در حرم رضوی ادامه داشته، افزود: تعداد آثار چوبی در دوره قاجار، نسبت به دوره‌های قبل
کمتر میشود. در دوره قاجار، منبری را هم داریم که خاتم‌کاری شده و در موزه حرم،نگهداری میشود.
وی در چوبی مرقد شیخ بهایی در صحن آزادی را ظریف‌ترین نمونه چوبی دوره پهلوی عنوان کرد و افزود: ساخت این در، متعلق به هنرمند گلپایگانی، استاد حیدر نیکنام است.
هنوز بر گذرگاه‌ها، تعدادی از دَرهای چوبی ساخته شده در دوره پهلوی اول و دوم، در ضلع غربی و ضلع شمالی صحن انقلاب نصب است و تعدادی دیگر، در موزه مرکزی آستان قدس نگهداری می‌شوند.
آثار چوبی حرم رضوی در دوره معاصر
به گفته شیخی، از آثار دوره پهلوی نیزمی‌توان به درهای چوبی اشاره کرد که توسط خانواده صنیعی ساخته شده است و نمونه‌ای از آن در صحن جمهوری نصب است و برخی نیز در موزه نگهداری میشود.
ساخت سقف چهارم ضریح حرم رضوی از دیگر آثار چوبی این دوره است.
عضو هیات علمی دانشگاه هنر ایران، افزود: در دوره جمهوری اسلامی نیز درهایی بر گذرگاه‌های مختلف حرم، با بهره‌گیری از منبت‌کاری و معرق نصب شده‌اندکه بیشتر مربوط به قسمت‌های داخلی حرم،می‌شوند.
وی، ادامه داد: از آثار چوبی در دوره جمهوری اسلامی نیز می‌توان به ساخت آثار چوبی در رواق دارالولایه، ساخت ضریح جدید و خاتم‌کاری داخل ضریح حرم مطهر، مزین به اسماء الله و گره‌های هندسی هشت و چهار لنگه و اذکاری مثل سبحان الله، اسامی ائمه معصومین(ع) با ظرافت بسیار زیاد اشاره کرد.
شیخی با تاکید بر اینکه مرقد منور امام هشتم (ع)، محل ارادت خیل بسیاری از هنرمندان از جمله نجاران و نقاران بوده است، خاطر نشان کرد: آثار چوبی پنجره، دَر، منبر و بخشی از ضریح در این مکان، از دوره ایلخانی تا معاصر، محفوظ هستند.
عضو هیات علمی دانشگاه هنر ایران تصریح کرد: تعداد آثار چوبی به جا مانده ازدوره‌های تاریخی در حرم رضوی، بسیار قابل توجه است و بخشی از این آثار در موزه حرم رضوی نگهداری میشود.
