گزارش - بیش از 100 هنر اصیل ایرانی اسلامی در حرم امام رضا(ع) جاری است

هنر و هنرمند ایرانی، در هر بستری که نقش آفرینی کند، لاجرم آن اثر بر دل نشیند. هنر، بازتاب ذوق و درک زیبایی در فرهنگ ایرانی اسلامی است و در گذر تاریخ، به عنوان یکی از پایه های ماندگار هویت ملی و دینی ایرانیان محسوب می شود. گونه های هنر، از گذشته تا امروز، جلوه هایی از خلاقیت و مهارت هنرمندان این سرزمین را در قالب معماری، نگارگری، خوش نویسی، کاشی کاری، فلزکاری، چوب تراشی، منبت، شیشه گری و صدها هنر دیگر به نمایش گذاشته است.در این میان، بارگاه امام رضا(ع) به عنوان یکی از برجسته ترین فضاهای هنری و مذهبی ایران، مجموعه ای از بیش از صد نوع هنر اصیل ایرانی اسلامی را در خود جای داده است. هنر در این مکان، از سطح تزیین و بنا فراتر رفته و به زبان زیباشناسانه ای برای بیان ارادت و باور تبدیل شده است. بررسی و معرفی این آثار، نه تنها نگاهی به تاریخ و پیشینه هنر ایرانی است، بلکه فرصتی برای شناخت ارزش های فرهنگی، هنری و معنوی نهفته در آن هاست؛ ارزش هایی که همچنان سرچشمه الهام برای هنرمندان امروز و فردا خواهند بود.

پویایی ماندگار هنر در حرم مطهر رضوی
مدیر کلان پروژه مکتب هنر رضوی در گفت وگو با «شهرآرا»، با تأکید بر جایگاه حرم مطهر امام رضا(ع) در تاریخ هنر اسلامی و ایرانی، اظهار کرد: در هر پژوهش جدی درباره سیر و ویژگی های هنر اسلامی، بررسی فضاها و ابنیه مذهبی که یکی از مظاهر تجلی هنر اسلامی هستند، از معیارهای اصلی شناخت تحول این هنر محسوب می شوند. در فرهنگ شیعی، حرم های مقدس و به ویژه حرم امام رضا(ع) نه صرفا یک بنا، بلکه کانون درهم تنیدگی معرفت، ایمان و خلق هنری بوده اند و سرچشمه بسیاری از جریان های هنر دینی در ایران پس از اسلام محسوب می شوند.محمدجواد استادی بیان کرد: از سده سوم هجری تا امروز، برجسته ترین هنرمندان مسلمان، چه شیعه و چه غیرشیعه، صادقانه ترین و ماندگارترین آثار خود را با محوریت ارادت به امام رضا(ع) خلق کرده اند. مجموعه حرم مطهر حاصل بیش از ۹ قرن تداوم هنری است؛ تداومی زنده، پویا و در حال تکامل که هیچ گاه متوقف نشده و همواره در جست وجوی انتقال معرفت با زبان هنر و همراه با نوآوری در هر عصر بوده است.به گفته او، هنرهای حاضر در حرم، صرفا زیبایی بصری نیستند؛ هر عنصر و نقش، حامل معنا، تجربه زیارت و ادراک معنوی است. هنرمندان این فضا، زیبایی را زبان انتقال مفاهیم دینی و معرفتی قرار داده اند. به همین دلیل، حرم مطهر هیچ گاه یک موزه تاریخی نیست؛ بلکه فضایی زنده و جاری برای انتقال تجربه دینی و البته سازنده آینده هنر دینی است.
مدیر کلان پروژه مکتب هنر رضوی تصریح کرد: براساس مطالعات موجود، تاکنون بیش از صد گونه هنری در حرم قابل شناسایی است؛ از معماری، خوش نویسی و کاشی کاری گرفته تا فلزکاری، منسوجات مذهبی، میناکاری، معرق، خاتم و دیگر صنایع ظریفه. این تنوع نشان می دهد که هنر رضوی یک سنت ایستا نیست، بلکه جریانی در حال تحول است که همگام با پیشرفت فناوری و نیازهای زمان، خود را نوسازی کرده است.او با اشاره به فعالیت گسترده کارگاه های هنری در آستان قدس رضوی گفت: امروز در کنار میراث نزدیک به هزارساله، کارگاه های تخصصی در زمینه های گوناگون مانند مرمت و بازسازی آثار، فلزکاری، سنگ تراشی، نورپردازی، ساخت منسوجات و دیگر هنرهای دینی فعال اند و در بالاترین سطح کیفی، الگوی تداوم هنر رضوی را پیش می برند.

هنرهای برخاسته از خراسان در مدار معرفت رضوی
استادی با بیان پیوند عمیق هنر رضوی با ریشه های فرهنگی خراسان یادآور شد: خاستگاه اصلی هنر رضوی، پیوند میان فرهنگ خراسان و حضور امام رضا(ع) است. از همان سده های نخست هنرهای برخاسته از خراسان در مدار معرفت رضوی قرار گرفت و زمینه شکل گرفتن حرم شد و سپس در دوره های تیموری و صفوی، با توجه ویژه حکومت ها به زیارت و گسترش تشیع، به اوج شکوفایی رسید. گنبد طلایی، کاشی های زرین فام، محراب ها و صحن های باشکوه، برجسته ترین نمادهای این هنر هستند. او تأکید کرد: هنر رضوی سه ویژگی بنیادین دارد: نخست، تداوم تولید و پویایی مستمر؛ دوم، وفاداری به سنت و هویت دینی بدون توقف در گذشته؛ و سوم، توانایی برقراری ارتباط با زیست جهان انسان معاصر. از این منظر، حرم مطهر رضوی مهم ترین پایگاه جریان زنده هنر اسلامی است؛ جریانی که از دل ارادت به امام رضا(ع) برمی خیزد و تا امروز الهام بخش مانده است.

تلاشی برای جریان سازی هنر دینی در عصر معاصر
استادی با اشاره به جایگاه زیارت در بنیان های هنر اسلامی گفت: زیارت امام رضا(ع) صرفا یک آیین دینی نیست؛ بلکه تجربه ای معنوی و تمدنی است که معماری، هنرهای وابسته به حرم و حتی ذائقه زیباشناختی مردم ایران را شکل داده است. همین امر سبب شده است که فضای حرم برای هر انسان، حتی فرد غیرمسلمان حسی از آرامش، امنیت و وابستگی ایجاد کند. این اثرگذاری عمیق، محصول درآمیختگی هنر با معنویت و «روح زیارت» است.او درباره ایده «مکتب هنر رضوی» توضیح داد: سه سال پیش پس از تمرکز چند ماهه بر این موضوع ایده مکتب هنر رضوی را به عنوان الگویی برای جریان سازی این روند چندصد ساله مطرح کردم. این ایده به طور متمرکز در مؤسسه آفرینش های هنری آستان قدس رضوی، پیگیری شده است تا بتوانیم این جریان تاریخی را در قالبی منسجم بازشناسی و برای هنر معاصر بازتولید کنیم. همان گونه که مکاتب هنری در غرب بر پایه مفاهیم یا مسائل فرهنگی شکل می گیرند، ما نیز در جهان اسلام نیازمند چارچوب هایی نظری هستیم. مکتب هنر رضوی بر سه رکن استوار است: ایده مرکزی «زیارت»، ساختار عینی تحقق آن در هنر و جامعیت در نسبت با نسل ها و دوره های مختلف هنری.
استادی گفت: این مکتب صرفا مطالعه ای تاریخی نیست؛ بلکه تلاشی آینده نگرانه است که به دنبال ارائه الگویی منسجم از ۸۰۰ تا ۹۰۰ سال سیر هنر رضوی است تا بتوان بر اساس آن، هنر دینی معاصر در حوزه هایی مانند گرافیک، پویانمایی، موسیقی، هنرهای دیجیتال و هنر شهری و هر هنر دیگری در هر روزگاری را توسعه داد. در نگاه ما، هنر رضوی مختص و محصور در حرم نیست؛ بلکه گفتمانی فرهنگی برای امتداد اجتماعی زیارت در حیات امروز و آینده جامعه است.
او افزود: هنر در همه ابعاد زندگی انسان از پوشش و فضاهای شهری تا محیط کارجاری است. مکتب هنر رضوی می کوشد با بازتاب دادن هنر دین محور در قالب های نو، به بهبود ذائقه فرهنگی و ارتقای سبک زندگی ایرانی کمک کند. تحقق این هدف، مستلزم کار نظری دقیق، حمایت نهادی و استمرار گفت وگو میان هنرمندان و اندیشمندان است.

آثار هنری حول محور حضرت رضا(ع) حرکت می کنند
دانشیار دانشگاه هنر ایران همچنین در گفت وگو با شهرآرا، با تأکید بر تنوع چشمگیر فرم ها، سبک ها و دوره های تاریخی در معماری و هنرهای وابسته به حرم، به تفسیر این پدیده از منظر هنر ایرانی پرداخت.
علیرضا شیخی، در پاسخ به این پرسش که آیا این تنوع هنری صرفا یک توالی تاریخی است یا دارای یک منطق درونی است، اظهار کرد: تنوع تاریخی به طور قطع جایگاه خود را دارد؛ هنرهای وابسته به معماری برگرفته از دوره های تاریخی خود هستند. اما آنچه اهمیت می یابد این است که با وجود این تکثر و قدمت که آثاری از دوره خوارزمشاهی تا دوره معاصر را در بر می گیرد، یک خط ربط مفهومی در تمامی آثار، اعم از حجاری، کاشی کاری، آینه کاری و هنرهای چوبی و فلزی، قابل ردیابی است. این آثار همگی حول محور حضرت رضا (ع) حرکت می کنند. او با ذکر مثال هایی از نقوش، به وجود اعداد مقدس نظیر ۵، ۸، ۱۲ و همچنین نقوش روایی مرتبط با حرم، مانند پرده منقوش شیر در ایوان ورودی شیخ طوسی، اشاره کرد که نشان دهنده وحدت مفهومی در این کثرت است.

فقر پژوهشی در هنرهای وابسته
شیخی با ابراز نگرانی، به وضعیت پژوهش ها در این حوزه اشاره کرد: کار روی آثار و آرایه های معماری حرم به طور کلی فقیرانه انجام شده است. عمده پژوهش های موجود تاکنون حول محور کتیبه ها متمرکز بوده است؛ پژوهشگرانی چون آقایان احتشام کاویانیان، عطاردی، اعتمادالسلطنه و صحرا گرد در دوره قاجار عمدتا به بازخوانی کتیبه ها پرداخته اند. متأسفانه تحلیل جامع و دقیقی بر روی نقوش انجام نشده است، شاید به این دلیل که استخراج مفاهیم از نقوش به سادگی قرائت کتیبه ها نیست، اما کتیبه ها نیز مسائل مختلفی را مطرح می کنند.او تأکید کرد: هنرهای حرم، بیانگر عرض ارادت بانیان و حاکمان در ادوار مختلف است. حاکمان و پشتیبانان در طول تاریخ، فارغ از تعلقات مذهبی خاص، ارادت خود را به آستان حضرت رضا (ع) ابراز کرده اند. این موضوع به طور گسترده حتی قبل از دوره صفویه نیز قابل پیگیری است و نباید به اشتباه این گستره هنری را تنها به دوره صفویه محدود کرد.

راهکاری برای احیای این هنرها
دانشیار دانشگاه هنر ایران درباره راهکارهای احیای این هنرها و جلوگیری از تکرار اشتباهات گذشته، به معضل سپردن کار به افراد غیرمتخصص اشاره کرد: یکی از معضلات جامعه هنری امروز این است که کار به کاردان سپرده نمی شود. 
هنرمندانی که در این حوزه تخصص و سابقه دارند، با بی مهری روبه رو شده اند. برای شناخت و معرفی این آثار، باید کار به متخصصان واگذار شود تا بتوانند مبانی هنری مرتبط با ساحت حرم را به درستی اجرا کنند. او با انتقاد شدید از اقدامات دوران معاصر بیان کرد: متأسفانه در این دوره ، هم در معماری و هم در آرایه های وابسته، آنچه رخ داده از منظر هنری یک فاجعه است؛ به طوری که هیچ یک از بخش های نوسازی شده با هم همخوان نیستند. 
این نتیجه برون سپاری به افراد غیرمتخصص بوده است، هرچند میلیاردها هزینه صرف شده است. کاشی کاری ها فاقد خوانایی برای مخاطب هستند و نقوش هم خوان نیستند. شیخی با اشاره به مقاله ای در مجله جلوه هنر که به صورت علمی به نقد کاشی کاری های دوره معاصر در حرم پرداخته است، ابراز امیدواری کرد که دوره کنونی نیز مانند ادوار گذشته، آثاری ماندگار از خود به جای بگذارد و دانشنامه هنری می تواند مرجع مناسبی برای این امر باشد.

پیشنهاد پژوهشی و سوابق تحقیقاتی
او به طرح های پژوهشی خود و بر ضرورت تحقق انسجام هنری اشاره کرد و یادآور شد: پیشنهاد طرح مطالعاتی در مفهوم مکتب رضوی لازم است، اما پیش از آن، باید پیمایش دقیقی از آثار موجود انجام شود. تا زمانی که شناخت کافی از مصادیق هنری موجود نداریم، طرح ریزی مکتب دشوار است. 
خوشبختانه من سابقه پژوهش در آثار چوبی، فلزی و آینه کاری حرم را دارم و مقالاتی در مجلات تخصصی نظیر «مرمت و معماری ایران» و «مبانی نظریه هنرهای تجسمی» در همین زمینه ها (از جمله کاشی کاری زرین فام خوارزمشاهی) منتشر کرده ام. تنها پس از مشخص شدن مصادیق قوی و محکم است که مکتب هنر رضوی می تواند به شکلی مستحکم مطرح شود.