دومین قسمت از ویژه برنامه تلویزیونی «نقش نفس» از تولیدات موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی که هر شب ساعت 20:30 دقیقه، از شبکه 4 سیما پخش می‌شود با عنوان «فلز، آیینه هنر و ایمان» به داستان ساخت گنبد و گلدسته‌های حرم رضوی اختصاص داشت و میزبان حضور دکتر علیرضا شیخی، عضو هیات علمی دانشگاه هنر ایران، بود.

دکتر علیرضا شیخی در ابتدا با اشاره به اینکه گنبد و گلدسته‌های حرم رضوی به عنوان یکی از زیباترین جلوه‌های هنری از دیرباز چشم هر زائری را به خود معطوف می‌کرد، گفت: از قدیم‌الایام کاروانان بسیاری از دلدادگان رضوی از نقاط کشور،رنج سفر را بر خودشان هموار می‌کردند و به جان می‌خریدند تا به زیارت حضرت رضا(ع) مشرف شوند. 

در اولین نگاه، زائران با گنبد وگلدسته حرم مواجه می‌شدند به طوری که تا چند دهه پیش زائران می‌توانستند گنبد و حرم را از تپه سلام مشاهده کنند و ارادت خود را با سلام دادن به حضرت، نشان دهند. 

مرمت‌ گنبد حرم رضوی در ادوار تاریخی مختلف

وی با اشاره تغییرات گنبد حرم رضوی طی دوره‌های مختلف تاریخی، ادامه داد: در روایت آمده در دوره تیموری بعد از ساخت و ساز مسجد گوهر شاد، به دلیل افزایش ارتفاع گنبد مسجد گوهر شاد از گنبد اصلی حرم ، «قوام الدین شیرازی» و «گوهر شادخاتون» تصمیم گرفتند گَردو یا ساقه‌ای برای گنبد درست کنند که با انجام آن، ارتفاع گنبد تا حدود حدود سی و یک یا سی دومتر افزایش یافت.

وی با اشاره به طلاکاری گنبد توسط شاه طهماسب در دوره صفوی، اظهار کرد: شاه‌ طهماسب، دومین پادشاه صفوی که در نوجوانی به قدرت رسید در شرق کشور همواره با مشکل هجوم ازبک‌ها مواجه بود.

 او نذر کرده بود،اگر در برابر ازبک‌ها به پیروزی دست یابد، گنبد امام رضا(ع) را طلا کند.بعدها نیز از شاه عباس اول به شکرانه پیروزی بر ازبکان گردو یا ساقه‌ی گنبد را طلا کاری می‌کند و اولین کتیبه تاریخی بر ساقه‌ی گنبد شکل می‌گیرد که در آن از هنرهای ملغمه کاری از رنگ لاجوردی و رنگ سبز، استفاده می‌شود.

شیخی، اظهار کرد: بعد از تعمیرات دورۀ شاه عباس، در سال ۱۰۸۴ قمری، زلزلۀ مهیبی مشهد را لرزاند و خسارات بسیاری به حرم مطهر رضوی وارد کرد از جمله گنبد حرم مطهر شکست برداشت. 

شاه سلیمان صفوی به شیوه جدّش تصمیم گرفت کار تعمیرات زمان خود را در یک کتیبۀ جدید، بر نمای گنبد مطهر ثبت کند، بدین ترتیب در زیر کتیبۀ دور گنبد، چهار کتیبه در چهار قاب ترنج بازوبندی بزرگ افزوده شد که امروزه به راحتی زائران می‌توانند کتیبه‌های گنبد را، مشاهده کنند.

وی با اشاره به مرمت‌های گنبد در ادوار تاریخی مختلف، اظهار کرد: در دهه ۵۰ شمسی،دوره پهلوی دوم، مرمت اساسی در گنبد، انجام شد. 

بعدها،در بحبوبه انقلاب،طلا کاری گنبد بر چیده و گنبد بتنی می‌شود و به واسطه این مرمت حدود سی سانتی متر ضخامت به گنبد اضافه شده و باعث می‌شود که کتیبه‌ای از دوره جمهوری اسلامی به سال ۱۴۰۰ هجری قمری در مناره نزدیک گنبد، ایجاد شود.

عضو هیات علمی دانشگاه هنر ایران با اشاره به ساخت گلدسته‌های حرم رضوی، ادامه داد: در دوره صفوی و نادر شاه افشار، گلدسته‌هایی روبروی ایوان گنبد و ایوان شمالی صحن عتیق ساخته شده و بعد‌ها گلدسته‌هایی در صحن جمهوری اسلامی، مسجد گوهر شاد و صحن پیامبر اعظم(ص)، انجام می‌شود که دو گلدسته صحن جمهوری اسلامی، در دوره جمهوری اسلامی، طلاکاری شده است.

معماری ایوان‌های حرم مطهر

شیخی با اشاره به وجود چهار ایوان معروف در صحن انقلاب اسلامی، ادامه داد: این ایوان‌ها به ترتیب به نام‌های ایوان عباسی در شمال صحن، ایوان طلای نادری در جنوب، ایوان نقاره خانه در مشرق و ایوان ساعت در مغرب صحن انقلاب، قرار دارند. 

ساختمان معروف نقاره خانه در ایوان نقاره خانه واقع شده است که نقاره نوازی از بالای همین ایوان، برگزار می‌شود.

 در ایوان ساعت نیز همان طور که از نام آن مشخص است، یک ساعت بزرگ قرار داده شده که زمان را نشان می‌دهد. 

این ایوان‌ها همچون سایر بخش‌های دیگر حرم، با بهترین مصالح ساختمانی و هنر معماری اسلامی بنا شده‌اند و در حال حاضر، با وجود گذشت بیش از چند قرن، همچنان محکم و استوار اند.

 وی، ادامه داد : در ادامه بازسازی گنبد و معماری حرم رضوی، ایوان‌هایی در حرم ایجاد شده است که ایوان های صحن عتیق، آزادی و صحن جمهوری اسلامی، طلا کاری هستند. 

ایوان صحن انقلاب نیز ایوانی است که از آن به عنوان ایوان نادری، نام می‌برند. نادر قلی میرزا این ایوان را در دوره افشاریه کاملا طلا کاری می‌کند و نقش و نگارهای زیادی در بخش‌های مختلف این ایوان از طاق آهنگی اضافه می‌کند که امتداد پیدا کرده و به یک نیم گنبد ختم می‌شود. 

در این ایوان کتیبه سرتاسری در بخش پا کار ایوان و در بخش‌های زیرین آن، نقش و نگار هایی مزین به گره های هندسی شدند که تاکید بر عدد هشت و ۱۰ را در آن می‌توان دید. 

لزوم تلفیق هنرهای جدید با هنرهای سنتی در حرم رضوی  

عضو هیات علمی دانشگاه هنر ایران اظهار کرد: در مرمت و بازسازی بخش‌های مختلف حرم از آثار فلزی و ملغمه کاری‌ها استفاده شده که جای کار و تفحض زیادی دارد.

 استفاده از این هنر و رنگ و لعابی که بر روی طلا شکل گرفته در قالب نو یا جدیدتر در ترکیب با هنرهای دیگر می‌تواند زینت بخش، حرم باشد. 

 وی یادآور شد: پنجره‌های فولاد مربوط به دوره شاهرخ تیموری و درهای طلاکاری شده در دوره ناصری، ضریح‌های مختلف حرم از جمله ضریح چوبی صفوی، ضریح نگین نشان نادری، فولادی قاجاری، شیر و شکر و ضریح آفتاب با بهره‌گیری از کتیبه و نقوش زیبا ، قندیل‌ها، عصاها، ظروف طهارت و... از دیگر شاهکارهای هنری اسلامی است که برخی از آنها،در موزه حرم مطهر رضوی، نگهداری می‌شوند.