به همت دانشگاه هنر و با مشارکت مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی، همایش یک روزه «تعامل هنر و دین» در این دانشگاه در تهران برگزار شد.
این همایش با حضور جمعی از دانشگاهیان، روحانیون و فرهیختگان، سه‌شنبه 11 اردیبهشت 1403 در محل پژوهشکده هنر، پردیس باغ ملی دانشگاه هنر در پایتخت برپا شد. علاوه‌بر مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه و پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی نیز با معاونت پژوهش و فناوری این دانشگاه در برگزاری همایش همکاری داشتند.
ضرورت‌های پیوند مطالعات هنر و دین
در این همایش محمدرضا حسنایی رئیس دانشگاه هنر با اشاره به برنامه‌های این دانشگاه با موضوع هنر و دین، اظهار کرد: برخلاف نظر برخی‌ها، دین به هنر اهمیت بسیار می‌دهد و رهبر معظم انقلاب نیز به مقوله هنر توجه خاصی دارند.
وی با تأکید بر لزوم درک هنر دینی افزود: رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند؛ هر انقلاب، فرهنگ و تمدنی باید در قالب هنر بیاید. اگر کسی می‌تواند از دین در قالب انحرافات استفاده کند، بی‌شک از هنر نیز می‌تواند در جهت اعتلا استفاده کند.
رئیس دانشگاه هنر ادامه داد: هر انسانی در جمهوری اسلامی باید از ولی فقیه اطاعت کند و به فرموده ایشان، هر چیزی که می‌خواهد ماندگار شود، باید در قالب هنر قرار گیرد.
وی تصریح کرد: هنر می‌تواند تمامی مرزها را بشکند، از این رو وسیله خطرناکی است که اگر در خدمت دین نباشد، در خدمت بی‌دینی قرار می‌گیرد.
حسنایی با اشاره به اقدامات جدید دانشگاه هنر، گفت: بعضی از اقدامات همچون «بسم الله الرحمن الرحیم» هستند و همه چیز را مقدس می‌کند. امسال شروع پژوهش ما مقدس است. بی‌تردید اتفاقات بزرگی در زمینه هنر انقلاب اسلامی خواهد افتاد. در این میان، در گام دوم انقلاب وظیفه ما این است که تشنگان انقلاب در دنیا را سیراب کنیم.
وی ضمن تقدیر از افرادی که در کنار وی در این مسیر گام برمی‌دارند، خاطرنشان کرد: ما در دین و انقلاب خود کم کار کردیم. لیاقت جمهوری اسلامی بسیار بیشتر از این‌ها است.
مناظر دینی نسبت به هنر
در ادامه حجت الاسلام داود رنجبران معاون پژوهشی دانشگاه هنر در خصوص مناظر دینی نسبت به هنر بیان کرد: با توجه به ظرفیتی که در اسلام وجود دارد، موضوع‌های هنری می‌تواند از مناظر مختلف مورد بررسی قرار گیرد.
وی افزود: به طور مثال، وقتی که یک موضوع هنری پیش می‌آید، عارفان از نگاه هنری این موضوع را بررسی می‌کند و این نگاه هنری بسیار زیبا است و انسان را به وجد می‌آورد، اما این نگاه لزوماً نگاه اسلام نیست.
رنجبران گفت: ما بسیاری از موضوعات را به نام اسلام بررسی می‌کنیم، در حالی که ممکن نگاه کامل اسلام این نباشد. در واقع ما نمی‌توانیم نگاه کامل اسلام به برخی از موضوعات را دریابیم.
وی با تأکید بر هنر موسیقی اظهار کرد: آنچه باید ما به آن باید توجه کنیم مناظر تخصصی و درمانی موسیقی است. ما در بحث هنر یک بحث حاکم داریم و آن منظر فقهی است. در ارتباط با دین و هنر نیز باید بر منظر فقه تأمل کنیم. به عبارتی فقیه مشخص می‌کند که چه چیزی مجاز یا غیرمجاز است.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر ادامه داد: نکته مهم این است که ما وقتی که داریم درباره فقه صحبت می‌کنیم شخصیت‌هایی همچون امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب منظورمان است که یک نگاه تمدنی و هنری دارند و این نگاه باعث رشد هنر می‌شود.
وی تصریح کرد: جایی که فقها با نگاه تمدنی در کنار هنر قرار گرفتند، هنر اوج گرفت و زمانی که در مقابل آن قرار می‌گیرند هنر سقوط می‌کند. حضور فقها با نگاه تمدنی در کنار حاکمان نیز تأثیر بسیاری بر اوج گرفتن هنر می‌گذارد.
رنجبران با بیان این‌که امام خمینی(ره) نگاه تمدنی داشت، افزود: یکی از مؤلفه‌های بسیار مهم برای تشکیل حکومت نگاه تمدنی است. فقه تمدنی در فرمایشات امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب مشخص است.
وی با اشاره به این‌که فقهی که نگاه تمدن‌ساز داشته باشد، موجب رشد و تعالی هنر می‌شود، گفت: آثار تمدنی که از تمدن‌های گذشته به ما می‌رسد، شکل هنری دارند. به عبارتی کتیبه‌ها، معماری و...، همه شکل هنری به خود گرفته‌اند.
در ادامه معاون پژوهشی دانشگاه هنر درباره انواع فقه اظهار کرد: ما انواع فقه را داریم، از جمله فقه فردی و این فقه شاخص‌های خود را دارد. وقتی در فقه فردی با موضوعی مواجه می‌شویم به کلیات چندان اهمیت نمی‌دهیم بلکه جزئیات برای ما اهمیت دارد. در فقه تمدنی، نه فرد و نه اجتماع بلکه اجتماع فرازمانی و فرامکانی مد نظر است.
وی افزود: امام خمینی(ره) نیز وقتی درباره مسائل صحبت می‌کردند، نگاه فردی نداشتند بلکه نگاه تمدنی داشتند. نگاه تمدنی ورای نگاه فردی است. نگاه فقه تمدنی می‌تواند حاکم باشد.
فلسفه هنر و دین
آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلام نیز در این همایش درباره فلسفه هنر و دین گفت: فلسفه هنر از فلسفه‌های مضاف است و به طور معمول در این فلسفه‌ها، فیلسوف بیرون مضاف الیه می‌ایستد و درباره آن صحبت می‌کند.
وی ادامه داد: گاهی فرد درون دین ورود می‌کند و گزاره‌های دین را استخراج می‌کند، اما برخی اوقات فرد بیرون از دین می‌ایستد و می‌خواهد پدیده دین را تحلیل کند. «دین چیست؟ آیا دین به بشریت خدمت کرده است؟ خطرات آن چیست؟ و...». اگر به جای دین کلمه هنر را بگذاریم به آن فلسفه هنر گفته می‌شود. در واقع فیلسوف خارج از میدان آن پدیده می‌ایستد و آن را تحلیل می‌کند.
علیدوست افزود: فیلسوف دنبال استخراج گزاره‌های فقهی نیست و آن را تحلیل می‌کند. بنابراین امروز ما می‌خواهیم پدیده هنر را به عنوان یک کلیت تحلیل کنیم؛ «آیا هنر یک ارزش است یا ضد ارزش؟ رابطه هنر با دین چیست؟» به عبارتی ما امروز می‌خواهیم فلسفه هنر و دین را بررسی و تحلیل کنیم. زمانی که می‌گوییم فلسفه هنر و دین منظور دین اسلام است. اسلام، دین جامع، جهانی و جاودان است.
عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگ و هنر با اشاره به این‌که هنر همیشه انسان را متوقف می‌کند و به تأمل وا می‌دارد، بیان کرد: ما به مسائل مدت‌ها ورود نمی‌کنیم بعد که ورود می‌کنیم می‌بینم اجزا نظام همدیگر را می‌شکنند و این رفتار مریض است.
وی ادامه داد: ما در ارتباط با مقوله هنر نیز به این مشکل کژدار و مریض دچار بودیم. در حوزه سیاست نیز همین گونه است و خیلی کارها بر زمین مانده است. ما یا ورود نداریم یا اجزا همدیگر را می‌شکنند یا کژدار و مریض ورود می‌کنیم.
علیدوست با بیان این‌که نیروها باید آگاه، متخصص و متمرکز شوند، افزود: باید ورود متمرکزانه داشته باشیم و از دانشجوها در این زمینه استفاده کنیم. دانشجوها ظرفیت‌های بالایی دارند و اگر از این ظرفیت‌ها استفاده شود دانشگاه می‌تواند کارهای بزرگی انجام دهد.
وی با اشاره به موضوع ترک فعل و سابقه طولانی آن در فقه گفت: رابطه هنر و دین، موضوع مهمی است. چراکه اسلام با هنر شروع می‌شود. دین اسلام به حدی زیبا و هنرمندانه است که تمام انسان‌ها با هر دینی زیبایی‌های این دین را می‌بینند و متوقف می‌شوند. قرآن کریم و حتی رفتار پیامبر اسلام نیز هنرمندانه است.
عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگ و هنر، زندگی پیامبر(ص) را نمونه‌ای از رفتار هنرمندانه عنوان کرد و افزود: در زندگی پیامبر رفتارهای هنری بسیار می‌بینیم. ما روی حادثه عاشورا به عنوان یک حادثه حماسی کار کردیم، اما ما از حادثه اخلاقی و هنری عاشورا غافل شدیم. عاشورا پُر از سوژه‌های هنری است. بین هنر و دین یک رابطه دو طرفه وجود دارد. دین و هنر به یکدیگر خدمت بسیاری کرده‌اند.
رابطه تعاملی و حکمی هنر و دین
در ادامه همایش، علیرضا حیدرزاده مسئول نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر در خصوص رابطه تعاملی و حکمی هنر و دین، اظهار کرد: زمانی که رابطه هنر و دین مطرح می‌شود نگاه این است که هنر در یک عرصه و دین در یک عرصه دیگر قرار دارد. من مخالف این جدایی هستم.
وی افزود: در مباحث مختلفی که در قرآن کریم بیان می‌شود، به نظر می‌رسد هنر جز این مباحث نیست. اما وقتی عمیق نگاه می‌کنیم مباحث دیگری را نیز استخراج می‌کنیم.
حیدرزاده گفت: قرآن کریم وقتی بحث دین را مطرح می‌کند، می‌فرماید دین، یک دین فطری است. حقیقت دین تسلیم در برابر وجود خداوند است. انسان در مقابل کسی تسلیم می‌شود که به آن اعتقاد دارد و می‌داند که از آن تسلیم بودن منفعت می‌برد.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر ادامه داد: قرآن کریم درباره عوالم وجود مباحث کافی دارد و چه به صورت مستقیم و چه به صورت غیرمستقیم درباره عوالم صحبت می‌کند.
وی بیان کرد: قرآن کریم یک نگاه شناختی درباره حقیقت عالم به ما می‌دهد. قرآن ترسیم عالم را به انسان نشان می‌دهد و چرا ما از این نگاه قرآن غافل هستیم. قرآن کریم می‌فرماید یک عالم دیگری به جز عالم ما وجود دارد.
حیدرزاده گفت: قرآن کریم می‌فرماید انسان یک موجود مادی نیست بلکه یک موجود مادی- معنوی است و به این انسان دو بعدی باید سجده کرد. قرآن می‌خواهد به انسان بگوید غافل از عالم دیگر نباش.
وی افزود: هنر در این ترسیمی که قرآن از انسان و عالم کرده است چه کاری می‌تواند انجام دهد؟ ما چه هنری را هنر دینی می‌دانیم؟ برخی می‌گویند هنر دینی، هنری است که بعضی نمادهای دینی در آن ذکر شده باشد، اما این یک نگاه سطحی به دین و هنر است.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اظهار کرد: اگر هنر و هنرمند بتواند در این ترسیمی که خداوند از انسان کرده است، انسان را از مادیت و عالم حس نجات دهند، یک کار و اثر دینی خلق کرده‌اند. البته در ظاهر در این اثر، شاخص دینی نیست، اما در واقعیت یک اثر دینی است.
وی گفت: اگر هنرمند بتواند با هنرش انسان را به ملکوت عالم متصل کند یک کار دینی انجام داده است. اگر یک اثر هنری انسان را متوجه کامل مطلق در جهان کند این یک اثر دینی است. اگر اثر هنری انسان را به تفکر توحیدی برساند گرچه نماد مذهبی نداشته باشد، آن اثر دینی محسوب می‌شود. در این میان، دانشگاه هنر باید مرجع مباحث دین و هنر باشد.
گفتنی است، «نسبت هنر و عالم»، «زمینه‌های شکل‌گیری فلسفه حرمت و حلیت هنر در یونان و ایران باستان: مطالعه موسیقی»، «مکتب هنر رضوی، الگویی از تعاملات بایسته دین و هنر»، «مبانی صناعت از منظر ابوالقاسم میرفندرسکی»، «منبع‌شناسی تاریخ نگاری هنر رضوی»، «جایگاه تفکر دینی در زیبایی‌شناسی ابن سینا»، «جهان‌معنایی پوسترهای انقلاب اسلامی» و «هنراندیشی در مذهبی اسماعیلیه»، از دیگر موضوعات سخنرانی‌های این همایش بود.