رئیس اداره فضای مجازی، هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی در آخرین جلسه کارگاه «فلسفه ادبیات» انجمن «عصر داستان» مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی بر لزوم شناخت ادبیات به عنوان اولین گام فعالیت در این حوزه تأکید کرد.
محمد جواد استادی در این جلسه که بعدازظهر چهارشنبه بیستم دی سال جاری و در ادامه سه جلسه گذشته کارگاه هشت ساعته فلسفه ادبیات، با حضور جمعی از علاقه‌مندان به ویژه داستان‌نویسان در مکتب هنر رضوان مشهد برگزار شد، اظهار کرد: شناخت ادبیات با دو رویکرد برونگرا و درونگرا انجام می‌شود.
وی افزود: رویکرد برونگرا در زمره رویکردهای نسبی‌گرا قرار می‌گیرد و در آن ادبیات به طور مستقل و جدا مورد بررسی قرار نگرفته بلکه نسبت به بافت فرهنگی، بافت برون‌زبانی و انگاره‌های تاریخی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. این رویکرد در حوزه ادبیات کشور بیشتر محدود به تدوین پایان‌نامه‌های ارشد و دکتری است.
این پژوهشگر مطالعات فرهنگی ادامه داد: در رویکرد درونگرا نیز تلاش می‌شود عناصر تشکیل‌دهنده یا سازنده اثر ادبی بررسی شود، به عبارتی ذات اثر به طور مستقل مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
انواع اندیشیدن در ادبیات
استادی با اشاره به انواع اندیشیدن در حوزه ادبیات از جمله «نقطه‌ای»، «خطی»، «سطحی» و «حجمی» به معرفی هر کدام از آن‌ها پرداخت. او اندیشیدن نقطه ای را نوعی از اندیشیدن دانست که تنها به یک جنبه مشخص و از زاویه ای محدود به اثر می پردازد. او در خصوص اندیشیدن به شیوه خطی گفت: در این شیوه اندیشیدن، اگرچه از یک نقطه و زاویه به اثر نگاه نکرده، اما نقاطی را از یک جنس و طبقه در نظر می‌گیریم. بنابراین اندیشیدن خطی از اندیشیدن نقطه‌ای تکامل یافته‌تر است، اما همچنان شیوه ای کامل و جامع برای اندیشیدن نیست.
وی ادامه داد: اندیشیدن سطحی نیز غیرکارا است و به طور معمول در آن فقط یک سطح یا یک لایه اثر مورد توجه قرار می‌گیرد، از این رو می‌توان گفت که از خطرناکترین شیوه های اندیشیدن است. به عنوان نمونه بسیاری از آثار ادبی معاصر در کشور ما به شیوه سطحی مورد تحلیل قرار گرفته و جنبه های درونی و ژرف آن ها مورد توجه قرار نمی‌گیرد.
این مترجم و منتقد ادبی بیان کرد: در اندیشیدن حجمی که به آن عمقی یا لایه‌ای نیز گفته می‌شود، لایه‌های متعدد یک اثر مورد بررسی قرار می‌گیرد. بنابراین هر چه به ابزارهای اندیشیدن مسلط باشید و نگاه میان رشته‌ای داشته باشید، می‌توانید به لایه‌های بیشتری در اثر دست پیدا کنید و به هسته آن برسید.
نقش نویسنده در کنترل دو سطح خودآگاه و ناخودآگاه
استادی با تأکید بر این‌که متن آثار ادبی حاصل فرآیندهای ذهنی بوده و به شدت وابسته به نویسنده است، گفت: در واقع، کنترل و توازن نویسنده بین لایه‌های ذهنی ناخودآگاه و خودآگاه است که می‌تواند موجب خلق اثر ادبی شود.
وی با اشاره به این‌که حاصل نوشتن یک محصول فرهنگی است که با هدف تأثیرگذاری بر مخاطب انجام می‌شود، تصریح کرد: هر چقدر نویسنده این قدرت را داشته باشد که از ناخودآگاه ذهنش دور شود و هر آنچه در ناخودآگاه ذهنش است را به خودآگاه بیاورد و از صافی خودآگاهی عبور دهد، موفق‌تر است.
رئیس اداره فضای مجازی، هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی افزود: در ذهن نویسنده تصویری انتزاعی و اندیشه‌ای غیرقابل لمس وجود دارد که آن را با استفاده از ابزارهای نوشتن، زبان و ساختار می‌توان محسوس کرد و بر روی کاغذ آورد و به مخاطب منتقل کرد و برایش عینی ساخت.
معرفی کتاب «چرا ادبیات؟»
استادی در ادامه برای نشان دادن اهمیت ادبیات به معرفی کتاب «چرا ادبیات؟» اثر «ماریو بارگاس یوسا»؛ نویسنده برجسته آمریکای جنوبی پرداخت و گفت: یوسا در این کتاب اثبات می‌کند، ادبیات پدیده مهمی است چنان‌که بر اساس این کتاب اگر جامعه‌ای از ادبیات بی‌بهره باشد، منجر به فروپاشی فرهنگی آن جامعه می‌شود. همچنین ادبیات پایه تشکیل‌دهنده سایر هنرها همچون سینما، نمایش و نقاشی است.
این مدرس نویسندگی خلاق افزود: علاوه‌بر این براساس کتاب چرا ادبیات، این رویکرد که ادبیات فقط جنبه سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت افراد را دارد، رویکردی اشتباه است. در واقع ادبیات همچون اکسیژن و هوا برای انسان‌ها لازم و ضروری است. جامعه‌ای که اهل ادبیات نباشد نیز یک جامعه مرده است.
وی ضمن خوانش جملاتی از این کتاب یوسا تصریح کرد: بدین ترتیب ادبیات در حوزهای نظام اجتماعی، ارتباطات جمعی و حوزه‌های فردی سازنده و اثرگذار است، از این رو نباید ادبیات با این گستردگی و وسعتی که دارد را به استفاده از شبکه‌های اجتماعی، تلویزیون و سایر رسانه‌ها تقلیل دهید.
استادی در خصوص ویژگی‌های ادبیات خوب نیز براساس این کتاب گفت: ادبیات خوب، اصیل، همواره ویرانگر، تقسیم‌ناپذیر و عصیانگر است و هستی را به چالش خواهد کشید.
وی خاطرنشان کرد: سعی کنید هستی ادبیات را کشف کرد، یعنی با رویکرد هستی‌شناسانه به ادبیات نگاه کنید، نگره و سؤالات فلسفی از حوزه ادبیات داشته باشید و به تعریفی از ادبیات دست پیدا کنید تا بتوانید از لذت آن بهره‌مند شوید. این لذت گاهی در خواندن ادبیات و گاهی در تولید آثار ادبی است. البته در خلق آثار عجله به خرج ندهید و بدون شناخت دست به هیچ کاری نزنید.