نشست تخصصی «بررسی اسناد معماری حرم مطهر رضوی و اهمیت منابع مغفول در پژوهش‌های تاریخ هنر و معماری» توسط مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی در مکتب هنر رضوان مشهد برگزار شد.
این نشست به عنوان یکی از رویدادهای هنری- پژوهشی «رواق هنر» با حضور اعظم نظرکرده مسئول امور نمایه‌سازی و طبقه‌بندی اسناد آستان قدس رضوی، بهزاد نعمتی پژوهشگر گروه تاریخ و هنر اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی این آستان مقدس و جمعی از پژوهشگران و علاقه‌مندان بعدازظهر روز گذشته در مکتب هنر رضوان برگزار شد.
از انواع سند تا مشخصات مرکز اسناد
مسئول امور نمایه‌سازی و طبقه‌بندی اسناد آستان قدس رضوی در این نشست ضمن تعریف سند و اهم اسناد از جمله اسناد مکتوب، غیرمکتوب و الکترونیک اظهار کرد: اسناد در انواع «اسناد جاری»، «نیمه جاری»، «راکد یا غیرجاری» و «آرشیوی» تقسیم‌بندی می‌شوند.
اعظم نظرکرده با تأکید بر اینکه بحث ما در این نشست مربوط به اسناد آرشیوی می‌شود، افزود: اسناد آرشیوی به طور معمول مورد استفاده قرار نمی‌گیرند، اما ارزش‌های اطلاعاتی آن‌ها برای نگهداری به حدی بالا است که باید جایگاه یا ساختمانی برای نگهداری دائم آن‌ها در نظر گرفته شود.
وی با اشاره به وظایف مرکز اسناد گفت: مرکز اسناد دارای قسمت‌هایی از جمله ارزشیابی اسناد، نمایه‌سازی اسناد، ثبت، مخزن و اطلاع‌رسانی اسناد است.
مسئول امور نمایه‌سازی و طبقه‌بندی اسناد آستان قدس رضوی ادامه داد: همچنین امنیت، پاکیزگی و منظم بودن، حراست و نگهبانی دائمی، بازیابی سریع و آسان اسناد، اطلاع‌رسانی و دسترس‌پذیر بودن اطلاعات اسناد برای پژوهشگران و برخورداری از دستگاه‌های تهویه مناسب، کنترل دما و رطوبت، از جمله مشخصات مرکز اسناد به شمار می‌آید.
وی اصالت سند، جعلی نبودن سند، اطمینان‌پذیری در منشا و محتوای سند و انسجام و ثبات سند را از ویژگی‌های اصلی سند برشمرد و بیان کرد: اسناد به عنوان یکی از مهمترین منابع پژوهش‌های تاریخی و عاملی برای رفع با تکمیل ابهامات آن است.
چگونگی گردآوری اسناد آستان قدس
نظرکرده با اشاره به تاریخچه شکل‌گیری مرکز اسناد آستان قدس رضوی گفت: این مرکز دارای قدیمی‌ترین آرشیو تشکیلات مذهبی در ایران است و اسناد آن به روش‌های مختلفی همچون انتقالی، اهدایی، وقفی و خریداری گردآوری شده است.
وی با معرفی برخی از مجموعه اسناد اهدایی و انتقالی مرکز اسناد آستان قدس رضوی توسط اشخاص و خاندان‌ها افزود: اسناد را می‌توان در انواع «فرمان»، «حکم»، «رقم»، «برات»، «فرد»، «توجیهات»، «تعلیقچه»، «طومار» و «تمسک» نیز تقسیم‌بندی کرد.
مسئول امور نمایه‌سازی و طبقه‌بندی اسناد آستان قدس رضوی ادامه داد: به طور مثال، در آستان قدس رضوی، طومار مفاصا حساب(صورت حساب)، طومار اجاره‌نامه‌ها و قبوض، طومار عواید مستغلات، صورت جمع و خرج صاحب جمعان، مصارف تعمیرات و ... وجود دارد.
وی در خصوص اصطلاحاتی همچون «دفاتر توجیهات و مقررات»، «دفاتر اوارجه»، «دفتر مجمل» و «دفتر تحویلات» نیز نکاتی را مطرح کرد.
نظرکرده همچنین به معرفی و بازخوانی چند نمونه سند تاریخی موجود در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی در این نشست تخصصی پرداخت.
مروری بر تاریخچه حرم مطهر رضوی
در ادامه پژوهشگر گروه تاریخ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با اشاره به قدمت دیرینه حرم مطهر حضرت رضا(ع) گفت: اسناد این آستان مقدس اهمیت خاصی در حوزه تاریخ هنر و معماری دارند و محققان را در تکمیل بخش های گمشده تاریخچه هنر و معماری کمک می‌کنند.
همچنین نعمتی در این نشست با محوریت مروری بر تاریخچه حرم مطهر و آستان قدس رضوی، تحولات در این آستان مقدس را از سده سوم هجری قمری(از شهادت حضرت رضا(ع) و شکل‌گیری هویت آرامگاه) تا سده‌های سیزدهم و نیمه چهاردهم هجری قمری بررسی کرد.
به طور مثال وی از انجام تزئینات جدید و ایجاد دارالسیاده در سده‌های ششم، هفتم و هشتم هجری قمری نام برد. همچنین به طلاکاری گنبد، موقوفات بزرگ، استقرار تولیت مخصوص و ایجاد تشکیلات مستقل جدید و برگزاری مراسم و آیین‌ها در سده دهم قمری اشاره کرد.
این پژوهشگر از احداث صحن جدید، تالارهای جدید، مدارس، کاروانسراها، بازارها، موقوفات، تغییر در تشکیلات به سوی روزآمد شدن، برق و آب شهری نیز به عنوان تحولات در سده‌های سیزدهم و نیمه چهاردهم هجری قمری نام برد.
وی در این نشست مسیر تغییرات کالبدی و فضاهای معماری و تزئینات هنری حرم مطهر از سده سوم تا سده‌های سیزدهم و نیمه چهاردهم هجری قمری را نیز تشریح کرد، به طور نمونه به احداث گلدسته جدید، طلاکاری ایوان و گلدسته و تعمیرات گسترده در نیمه دوم سده دوازدهم اشاره کرد.
بررسی اسناد مرتبط با معماری حرم مطهر
نعمتی همچنین به ارائه جدولی از مشاغل معماری موجود در اسناد دوره‌های صفویه، افشاریه و قاجاریه این آستان مقدس پرداخت.
معرفی و بررسی اسناد تاریخی مرتبط با معماری حرم مطهر رضوی همچون سند «هزینه‌های تعمیر گنبد منوره حرم رضوی از کاشیکاری و گچکاری به مهر متولی در تاریخ سال 1053 قمری»، سند «هزینه‌های نقاشی داخل گنبد مطهر در سال 1156 قمری» و سند «بنایی ایوان درب دارالسعاده صحن مقدس جدید در سال 1271 قمری» توسط این پژوهشگر آستان قدس رضوی، از دیگر بخش‌های این نشست دو ساعته بود.
شایان ذکر است، مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی با همکاری مؤسسه آموزش عالی اقبال لاهوری، مؤسسه آموزش عالی فردوس و مرکز آموزش عالی فنی حرفه‌ای الزهرا(س)، رویدادهای هنری-پژوهشی مشترک رواق هنر را در قالب نشست، کارگاه و نمایشگاه با محوریت مکتب هنر رضوی، از ۲۶ آذر تا ۵ دی ۱۴۰۱ در سطح شهر مشهد برگزار می‌کند.