ز ایوانی به ایوان دیگر چشم را دوانده بود، از زیر ریسه‌های چراغانی صحن سرک کشیده بود، نگاه را روی کاشی‌ها و طلاکاری‌ها خیره کرده و دل داده بود به پیچ و تاب حروف تا راز کتبیه‌های چند صد ساله را کشف کند.

کتیبه‌هایی که در پس خاموشی خود، سخنان بسیاری از گذشته‌های دور داشتند و جلوه‌گاهی از هنر اصیل ایرانی - اسلامی بودند. اهل پژوهش بود و برای سومین بار میهمان یکی از صحن‌های مهم حرم ملائک پاسبان رضوی شده بود تا اثری ارزشمند خلق کند.
مهدی صحراگرد؛ فارغ‌التحصیل دکترای تاریخ هنر اسلامی و مؤلف کتاب «شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه‌های صحن جدید(آزادی)» است.این کتاب به تازگی در محور اماکن متبرکه در یازدهمین جشنواره بین‌المللی انتخاب کتاب سال رضوی خوش درخشید و حائز رتبه شد. اثری فاخر که به سفارش مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی منتشر شده است. در این مجال، پای سخن مهدی صحراگرد؛ پژوهش‌گر متولد 1361 و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد می‌نشینیم تا با چگونگی تألیف این اثر پژوهشی بیشتر آشنا شویم. این محقق از سال 1385 در زمینه تاریخ خوش‌نویسی و کتیبه‌نگاری فعالیت پژوهشی می‌کند.

• تولد سه اثر فاخر
به همت مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی، پروژه انتشار مجموعه کتاب‌های شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی کلید خورد. تا کنون هفت جلد کتاب با این عنوان کلی به منظور معرفی آثار هنری شاخص و مهم این مجموعه بزرگ موقوفاتی؛ چه در کتابخانه و موزه و چه در فضای معماری اماکن متبرکه حرم مطهر امام هشتم(ع) به پژوهش‌گران و علاقه‌مندان به زیور چاپ آراسته شده است. سه کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی به کتیبه‌های حرم مطهر اختصاص یافته است. این مجموعه کتاب‌ها شامل "کتیبه‌های مسجد گوهرشاد" و "کتیبه‌های صحن عتیق(انقلاب اسلامی)" و "کتیبه‌های صحن جدید(آزادی)" می‌شود که به ترتیب در سال‌های 1392، 1395 و 1396 منتشر شده است.
پژوهش و تألیف این سه اثر بر عهده دکتر مهدی صحراگرد بوده است. او می‌گوید: «هر سه این کتاب‌ها ساختار یکسانی دارند چنانکه در فصل اول آن‌ها به تاریخ حرم نورانی امام رضا(ع) تا زمان ساخت صحن مورد نظر پرداخته شده است. برای نمونه، تاریخ حرم مطهر رضوی در دوره قاجار و اوایل پهلوی در فصل اول کتاب کتیبه‌های صحن جدید ذکر شده است. فصل دوم معرفی تاریخ بنای مورد نظر است. فصل سوم کتاب‌ها نیز دربردارنده کلیاتی درباره کتیبه‌های آن بناست و به روش تحقیق بررسی کتیبه‌ها پرداخته شده است. فصل‌های چهارم به بعد آثار نیز شامل معرفی، توصیف و تحلیل هنری کتیبه‌های بخش‌های مختلف؛ از ایوان‌ها تا خود صحن مورد نظر می‌شود. شناسنامه ابتدایی هر کتیبه، متن کتیبه و ویژگی‌های تاریخی آن به همراه تحلیل خصوصیات هنری کتیبه؛ از نظر نوع خط، ترکیب‌بندی و ویژگی‌های شاخص آن، در فصل‌های پایانی کتاب‌ها آمده است».
به این‌ ترتیب کتاب کتیبه‌های صحن جدید(آزادی) دارای هشت فصل است. صحراگرد با اشاره به اینکه برای تدوین فصل دوم کتاب‌هایش از منابع متنوعی استفاده کرده است، می‌افزاید: «مانند دیگر محققان، کتاب‌های متعدد تاریخی را برای روایت تاریخی حرم مطهر رضوی بررسی کردم. در این بین، از منابع تازه و بکری مثل اسناد تاریخی مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نیز استفاده کردم. در لابه‌لای این اسناد ارزشمند، اطلاعات بسیار مهمی درباره تعمیرات و تغییراتی که در حرم مطهر در طی سال‌های گذشته رخ داده است، به چشم می‌خورد. البته اطلاعات بسیار کم، اما منحصربه‌فردی نیز در میان کتیبه‌ها وجود دارد که به ندرت به آن‌ها توجه شده است. به طور مثال در گوشه‌ای از یک کتیبه نام یک معمار، یک خطاط یا یک تاریخ ذکر شده که می‌تواند اطلاعاتی درباره سال مرمت یا بازسازی کتیبه به ما بدهد. به واسطه این منابع جدید، اطلاعات ما درباره تاریخ این بناها گسترده‌تر شده است».

• تبلور هنردست استادکاران
آثاری از محمد حسین کیمیا قلم و محمد موسوی؛ دو کتیبه‌نویس برجسته اواخر دوران قاجار در ورودی حجره‌های صحن آزادی قابل مشاهده است. کتیبه‌های این دو هنرمند از نظر ترکیب‌بندی در درجه کیفی بسیار بالایی قرار دارد. علاقه‌مندان می‌توانند با دقت به هنردست این استادکاران، خصوصیاتی که آنان در ترکیب‌بندی آثارشان به کار بردند را از نزدیک ببینند. مؤلف کتاب کتیبه‌های صحن آزادی با بیان اینکه کتیبه‌های ایوان طلای این صحن نیز از نظر خط، آثار خوبی است، ابراز می‌کند: «مراحل تحقیقاتی این کتاب از سال 1393 آغاز و در سال 1395 به اتمام رسید تا در نهایت کتاب در سال 1396 منتشر شد. البته با توجه به تألیف دو کتاب دیگر و تدوین روش تحقیق اثر در گذشته، زمان کمتری برای تألیف این کتاب در مقایسه با کتاب‌های قبلی صرف شد». هر سه کتاب از مجموعه آثار شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی در حوزه کتیبه‌های حرم مطهر رضوی از یک ساختار پیروی می‌کند و تنها در بحث محتوا، بر اساس موقعیت و شرایط کتیبه‌های هر بنا روی برخی جنبه‌ها تمرکز بیشتری شده است.
صحراگرد ادامه می‌دهد: «مثلا در کتاب کتیبه‌های مسجد گوهرشاد، چون بیشتر کتیبه‌های این مسجد به خط ثلث است، روی کتیبه‌های خط ثلث بیشتر کار شده است. در کتاب کتیبه‌های صحن انقلاب با توجه به تنوع بیشتر کتیبه‌های این صحن از نظر محتوایی و نوع خط، تحقیق بیشتر بر روی گسترش گونه‌شناسی کتیبه‌ها متمرکز شده است تا گونه‌شناسی دقیق‌تری به مخاطبان ارائه شود. با توجه به شباهت بسیار زیاد کتیبه‌های صحن آزادی با کتیبه‌های صحن انقلاب، در کتاب سوم بیشتر روی کتیبه‌های خط نستعلیق نسبت به خط ثلث کار شده و توضیحات و تبیین‌های بیشتری از این کتیبه‌ها در اثر ذکر شده است. به عبارتی برای نخستین بار، گونه‌شناسی ترکیب‌بندی کتیبه‌های خط نستعلیق در کتاب کتیبه‌های صحن آزادی(جدید) انجام شده است».
• پیچ و خم‌های مسیر
هر پژوهش و تحقیقی با سختی‌های متفاوت همراه است. پژوهش میدانی در حرم مطهر رضوی نیز به واسطه آنکه حرم مطهر یک مکان زیارتی است و باید در خدمت زائران و مجاوران باشد، ویژگی‌های خاص خود را دارد. از طرف دیگر، وقتی وظیفه مستندسازی آثار را داشته باشید، حساسیت و دقت‌تان نیز باید بیشتر شود. صحراگرد در این باره می‌گوید: «برای اولین بار، قرار بود تصویر و متن کتیبه‌های صحن آزادی در قالب یک کتاب منتشر شود و چون نام کتاب، کتیبه‌های صحن آزادی بود، باید این کتیبه‌ها به طور دقیق، معرفی و تحلیل می‌شد که این امر دقت و ظرافت خاصی را می‌طلبید. به طور مثال باید کتیبه‌ها به درستی خوانده و علائم نگارشی‌شان دقیق ثبت می‌شد. کافی بود یک کلمه کاشی افتاده و یا بد نوشته شده باشد، این امر تمامی معنی کتیبه به ویژه در کتیبه‌های عربی را تحت تأثیر قرار می‌داد. از طرف دیگر، برای گردآوری اطلاعات تاریخی آثار، باید از منابع بسیاری استفاده می‌کردیم تا یک روایت دقیق و صحیح از یک بنای معماری ذکر شود». بی‌شک محققی که وارد حوزه کارهای پژوهشی از این جنس می‌شود، باید خودش را آماده چنین مشکلاتی هم بکند.
او به وجود ریسه‌های پرچراغ صحن آزادی در جلوی کتیبه‌ها اشاره و اضافه می‌کند: «این چراغ‌ها گویا وقف حرم مطهر رضوی شده بود و امکان برداشتن آن‌ها به هیچ عنوان نبود. همین امر، عکس‌برداری از کتیبه‌ها را برایمان مشکل کرد طوری‌که در برخی عکس‌های کتیبه‌های کتاب، این چراغ‌ها قابل مشاهده است. همچنین برخی کتیبه‌ها در بخش‌های ویژه بانوان بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) قرار داشت و برای ورود به آن بخش‌ها نیاز به هماهنگی‌های بسیار بود».

• دعوت از متخصصان با تجربه
مطالعه و تحقیق در حوزه معماری اماکن زیارتی و مذهبی توسط محققان غربی و ایرانی بسیاری انجام شده و آثار خوبی هم در این حوزه منتشر شده است، اما پژوهش بر روی کتیبه‌های یک بنا، به طور خاص و متمرکز، سابقه اندکی دارد و در این حوزه کار چندانی در کشور صورت نگرفته است. از این رو، این‌گونه کتاب‌ها، روش تحقیق مشخصی ندارند و آثاری مشابه این سه کتاب که به گونه‌شناسی و تحلیل هنری کتیبه‌‌ها پرداخته، تألیف نشده است. صحراگرد می‌گوید: «دو کتاب‌ نخست شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی در حوزه کتیبه‌ها، خوش درخشیده و عناوین بسیاری را از آن خود کرده است. کتاب کتیبه‌های مسجد گوهرشاد، جایزه کتاب فصل جمهوری اسلامی و کتاب کتیبه‌های صحن عتیق، جایزه کتاب سال رضوی در سال 1395، کتاب سال خراسان و کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را در بخش هنر دریافت کرده است».
بی‌شک شاهد درخشش بیشتر کتاب کتیبه‌های صحن جدید (آزادی) در ماه‌های آینده سال جاری خواهیم بود. او خاطرنشان می‌کند: «این سه کتاب، قدم اول پژوهش در حوزه کتیبه‌نگاری است و بی‌تردید خالی از عیب و نقص‌ نیست. بنابراین از دیگر متخصصان که در این حوزه تجربه و تخصص بیشتری دارند، می‌خواهم در این حوزه وارد شوند. آنان می‌توانند معایب آثارم را به من تذکر دهند و از سویی دیگر، می‌توانند به پیشرفت چنین آثاری در حوزه کتیبه‌نگاری از نظر اصول نظری و مبانی تحقیق کمک کنند و باب جدیدی را برای محققان جوان و دانش‌جویان علاقه‌مند باز کنند».